Мохандас Ганди
Моханда́с Карамча́нд «Маха́тма» Га́нди (гудж. મોહનદાસ કરમચંદ ગાંધી, хинди मोहनदास करमचंद गाँधी, Шыжа тылзын 2-шо кечыже 1869 ий, Порбандар, Гуджарат — Шорыкйол тылзын 30-шо кечыже 1948 ий, Нью-Дели) — Великобританий деч Индийын эрыкше верч кучедалше движенийын ик вуйлатышыже да идеологшо. Тудын виешлымаш огыл философийже (сатьяграха) мирный вашталтыш движенийлан влиянийым ыштен.
Илышгорно
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]Индийыште тудын лӱмжӧ святой-влакын лӱмышт дене тӧрак йоҥга. Шке калыкшын духовный лидерже, Махатма Ганди ӱмыржӧ мучко элжым витарыше вера ден кылдалтше ваш умылыдымаш, виешлымаш ваштареш кучедалын, но шоҥгеммекыже жертва лийын колен.
Ганди ужалкалыше ешеш шочын-кушкын. Тудын ешыже джати баниян лийын, кудыжо варна вайшьев дек относитлалтын. Тудын ачаже, Карамчанд Ганди (1822—1885), дивана постым айлен — тӱҥ министр — Порбандара. Гандин ешыштыже вера ден кылдалтше чыла йӱлам эреак шуктен шогеныт. Поснак тудын аваже, Путлибай, вераштлан чот ӱшаныше лийын. Храмыште богослужений, товатлымаш, постым кучымаш, вегетариан семын илымаш, самоотречений, индус-влакын кумалме книгаштым лудмаш, вера нерген кутыркалымаш — чыла тиде самырык Гандин ешыжын духовный илышыжым чоҥен.
13 ияшыж годым ача ден авже Гандилан тудын таҥаш ӱдырым, Кастурбайым, налыктеныт (оксам аныклымылан кӧра тудо кечынак изаже-влакын суртыштышт сӧрмарий йӱлам шуктеныт). Жап эртымек Гандин да пелашыжын ныл эрге йочашт шочыныт: Харилал (1888—1949), Манилал (28 октября 1892—1956), Рамдас (1897—1969) да Девдас (1900—1957). Кызытсе индийский Ганди политик ешын шочшо-кушшышт нунын тукымышт огыт ул. Шке кугурак эргыж Харилал деч ачаже отказатлалтын. Ачажын ойлымыж почеш тудо аракам йӱын, пышткойшыла койын, оксам арен коштын. Харилал ала-мыняр гана веражым вашталтен; мокш чер дене колен. Моло эргыже-влак ачажын корныжым тошкеныт да Индийын эрыкше верч шогышо движенийын активистше-влак лийыныт. Девдас тыгак Лакши пелашым налмыж дене палыме. Лакши – Раджаджин, Индийский национальный конгрессын ик вуйлатышыже, Гандим пагалыше индийский герой, ӱдыржӧ. Но Раджаджи варна браминмыт дек относитлалтын, а варна кокласе ваш ушнымаш религий шонымашлан тореш лийын. Туге гынат 1933 ийыште Девдасын ачаже ден аваже тудлан Лакши ден ушнашыже согласым пуеныт.
19 ияшыж годым Мохандас Ганди Лондоныш каен. Тушто тудо юристлан тунемын. 1891 ийыште, тунем пытарымек, Мохандас Индийыш пӧртылын. Авамландыште профессийже ден кылдалтше пашаже кугу лектышым конден огылат, Ганди 1893 ийыште Африкыш пашам ышташ каен. Тушто тудо индийец-влакын правашт верч кучедалмашке ушнен да икымше гана кучедалмаште у приемым, виеш огыл торешланымаш (сатьяграха), кучылташ тӱҥалын. Мохандаса Гандин тӱня ужмашыжлан кугу влиянийым Бхагавадгита, тыгак Г. Д. Торо ден Л. Н. Толстойын (кудыжлан Ганди серышым возкален) шонымашыже-влак ыштеныт. Шке Гандиже ойлен, пуйто тудын тӱня ужмашыжлан эше Майкла Девитта влиянийым ыштен.
1915 ийыште М. К. Ганди Индийыш пӧртылын да ныл ий гыч талын эрык верч кучедалмашке ушнен. 1915 ийыштак кумдан палыме индийский писатель, Нобелевский премийын литература ден лауреатше, Рабиндранат Тагор, икымше гана Мохандасу Гандилан «Махатма» (дев. महात्मा) титулым кучыктен — «лӱмлӧ чон» (шке Ганди тиде титулым нумалаш кӧнен огыл. Титуллыкым ом шого манын шонен). ИНК Тилакын лидерже-влак кокла гыч иктыже колмыж деч ончыч тудым шке преемникше семын палемден.