В.М.Васильев лӱмеш Йылмым, сылнымутым да историйым шымлыше марий институт

В.М.Васильев лӱмеш Йылмым, сылнымутым да историйым шымлыше марий институт (ЙСИШМИ) (рушла Марийский научно-исследовательский институт языка, литературы и истории имени В. М. Васильева (МарНИИЯЛИ)) — Марий Эл Республик Виктер пеленысе кугыжаныш бюджет шанче тӧнеж.

В.М.Васильев лӱмеш Йылмым, сылнымутым да историйым шымлыше марий институт.

Историй

1930 ийыште наукын тӱрлӧ ужашыжым шымлыше институт семын почылтын. Кум пӧлка лийын: экономике, пӱртӱс, тӱвыра да илыш-йӱла, кудыжо-влак шелалтыныт — статистике, ялозанлык, чодыра озанлык, йӧнозанлык да чоҥымаш, паша вий ден йӧн, кушкыл ден янлык тӱня, геологий, калык тунеммаш, тазалык аралымаш, йылме ден сылнымут, историй ден этнографий йодышлам шымлыше секций-влаклан. Икымше директор В.А.Мухин лийын. 1937 ийыште йылме, сылнымут, историй да сымыктыш секцийла гыч шогышо Социализм культурым шымлыше марий институтыш савырыме (рушла МарНИИСК). Кугу Ачамланде сар тӱҥалме дене институт жаплан петырналтын. 1943 ийыште у Положений негызеш Йылмым, сылнымутым да историйым шымлыше марий институт (рушла МарНИИ) лӱм дене уэш пашам ышташ тӱҥалын. 1981 ийыште тудо «Чап Тамга» орден дене палемдалтын. 1983 ий гыч марий йылмышанчылан негызым пыштыше В.М. Васильевын лӱмжым нумалеш.

Таче институт Марий Эл Республикым экономике могырым да социальнын вияҥдыме кугыжаныш план дене келшышын шымлымашым эртара. Марий йылме, сылнымут, калык ойпого, историй, археологий, этнографий, калык усталык, финн-угроведений йодышлам, кызытсе социальный проблеме ден процесс-влакым келгын шымла. 400 утла пашам савыктыме. Российысе Шанче академийын институтшо-влак, лишыл да тора йот элласе икмыняр академий дене, тыгак республик, край да областьласе шымлыше рӱдерла дене пеҥгыде кылым куча.

Йылме Пӧлка

В.М. Васильев лӱмеш Йылмым, сылнымутым да историйым шымлыше институтышто йылме пӧлка ик эн тӱҥлан шотлалтеш. Тӱҥалтыш пагытыште йылмызе-шамыч «Йылме, сылнымут да сымыктыш» (1930), «Калык тӱвыра» (1936) секцийлаште моло шымлызе-влак дене пырля пашам ыштеныт. 1937 ий пургыж тылзыште йылме секций почылтын.

1930 ийлаште икымше марий йылмызе-влак Г.Г.Кармазин, С.Г.Эпин, В.М.Васильев, И.С.Капитонов, И.Ф. Андреев, К.Ф. Смирнов, тыгак Ф.Д. Данилов, Ф.Е. Юадар, И.А. Борисов, А.С. Косарев, П.А. Кашков, А.Я. Ялкаева, Д.И. Иванов, О.Г. Хорошавина, А.В. Эманов, П.Г.Першуткин тыршеныт.

Сар деч ончычсо лу ийыште пӧлкаште моткоч кугу паша ышталтын: марий диалект материалым погымо, грамматикым шымлыме, тунемме книга ден мутер-влакым лукмо, тыгак алфавит, орфографий да литератур йылме йодышлам каҥашыме.

Неле 1940 ийлаште В.М. Васильев, В.В. Васильев, К.Ф. Смирнов, Г.Н. Яковлев, Л.Р. Яшмолкина (Анисимова) шымлымашым эртареныт. 1947 ийыште йылме секций «Йылме да возыктыш сектор» маналташ тӱҥалын.

1950–1960 ийлаште кумдан палыме Москва, Тарту, Ленинград, Йошкар-Ола шанче рӱдерласе аспирантурышто кӱкшӧ шинчымашым налше самырык специалист-влак ешаралтыныт: А.А. Саваткова, Н.Т. Пенгитов, И.С. Галкин, В.Т. Тимофеева, Л.П. Грузов, Н.И. Исанбаев, И.Г. Иванов, Д.Е. Казанцев. Нине шымлызе-влак институтын да марий йылмышанчын эртыме корныштыжо моткоч кугу кышам коденыт. 1950 ийла тӱҥалтыште йылмызе-влак «Марий-руш мутерым» ямдылаш пижыныт. 1956-шо ийыште савыктыме ты мутер марий лексикографийыште кугу сеҥымашлан шотлалтеш.

1952 ийыште марий диалект ден кутыртыш-влакым чумырымо да шымлыме пашам уэш вораҥдараш тӱҥалме, а 1964 ий гыч топоним материалым погымо сомыл кажне ийын манме гай эртаралтын. Шымлызе-влак Марий мландыште веле огыл, тыгак Киров, Горький, Пермь да Свердловск областьлаште, Башкирий, Татарий да Удмуртий кундемлаште лийыныт.

1950 ийла мучаште йылмызе-влак марий йылмышанче йодыш дене пырля финн-угроведений да чумыр йылмышанчысе проблемылам нӧлталыт. Марий фонетике да грамматике системым, мутвундым лончылымаште сеҥымаш келге шымлыме пашалам возаш сай теорий негыз лийын. 1950–1960 ийлаште И.С. Галкинын «Залоги в марийском языке» (1958) монографийже, В.М. Васильевын «Материалы по грамматике марийского языка» (1958) статья сборникше, Н.Т. Пенгитовын «Сопоставительная грамматика русского и марийского языков» (1958) пособийже, Н.И. Исанбаевын «Деепричастия в марийском языке» (1961) да А.А. Саваткован «Русские заимствования в марийском языке» (1969) монографийышт, И.С. Галкинын кок ужашан «Историческая грамматика марийского языка» (1964, 1966) пашаже да молат савыкталтыт. 1960–1970 ийлаште ныл том дене кызытсе марий йылмын шанче грамматикыже лектеш: 1960 ийыште – фонетике (Л.П. Грузов), 1961 ийыште – морфологий (тӱшкан ыштыме паша), сложный предложенийын синтаксисше (В.Т. Тимофеева) да 1972 ийыште – лексикологий дене (Д.Е. Казанцев, Г.С. Патрушев).

1970 ийлаште Марий кугыжаныш педагогике институтым тунем пытарыше-шамыч Г.И. Зайниева, А.А. Абрамова, Р.С. Романова, Л.А. Петухова, А.Н. Куклин, Н.В. Аблинова да Марий кугыжаныш университетын икымше выпускникше-влак В.В. Кузнецов, А.С. Ефремов, Е.А. Чемекова, М.М. Калямшин йылме пӧлкашке ушнат.

Шымлызе-влак диалект ден топоним материалым умбакыже погат да лончылат, возыктыш да литератур йылме йодыш-влакым теорий да практике могырым каҥашат, марий йылмын шанче грамматикыжым шымлат, ончыкылык толковый мутерлан мутвундо материалым чумырат да радамлат. Марий кутыртышым шымлымашлан кугу тӱткышым ойырат. Диалект мутер-влакым ямдылаш кӱлмӧ шонымаш денак экспедицийлаште погымо поян мутвундо негызеш марий кутыртыш картотекым ыштат. И.С. Галкин республикысе топонимикым шымлыме экспедицийлам эртара. И.Г. Иванов ден Г.М. Тужаров «Северо-западное наречие марийского языка» (1970) монографийым да «Словарь северо-западного наречия марийского языка» (1971) мутерым луктыт. 1972-шо ийыште олык-эрвел марий литератур йылмын мутвундыжо да марла чын возымо правил-влакше дене палдарыше «Марий орфографий мутер» (И.С. Галкин, З.В. Учаев, Н.Т. Пенгитов) савыкталтеш. И.Г. Ивановын «История марийского литературного языка» (1975) монографийыштыже икымше кидвозыш гычак тӱҥалын кызытсе литератур текст марте марий возыктышын вияҥме корныжым историй да йылме могырым лончылымо. 1978 ийыште А.А. Саваткован ямдылыме курыкмарий орфографий книгаже ош тӱням ужеш .

1980 ийлаште йылме пӧлка у вий дене пойдаралтеш. В.И. Вершинин, С.С. Сибатрова, Л.И. Барцева пашалан кыртмен пижыт. Ты пагытыште пӧлкан тӱҥ пашажлан шуко томан кок йылман (марий-руш) толковый мутерым ямдылымаш шотлалтын. Мутерын икымше томжо 1990-ше ийыште, луымшо томжо 2005-ше ийыште савыкталтын. 1990 ийлаште Марий кугыжаныш университетым тунем пытарыше-влак Т.А. Амельченко ден В.Н. Максимов да Марий кугыжаныш педагогике институтын выпускникше Е.А. Сергеева (Черашова) йылме пӧлкан ешышкыже ушнат. 1994 ийыште Н.И. Исанбаев «Марийско-тюркские языковые контакты» монографийжын кокымшо ужашыжым, 3000 утла шомакан татар да башкир йылмыла гыч кӱсынлымаш мутерым, луктеш.

2009 ийыште Эстон Республикысе Туныктымо паша министерствын Родо-тукым калык-влак программыже почеш лу томан мутерын электрон вариантшым ямдылыме.

Лу томан мутерышке ятыр марий мут пурталтде кодмым шотыш налын, 2005 ий гыч ешартыш XI томым ямдылаш тӱҥалме. Лишыл жапыште ты мутер савыкталтшаш.

Пӧлкасе шымлызе-влакын тыршымыштлан кӧра чумырымо марий литератур йылме да диалект ойыртемым почын пуышо картотеке йылме пӧлкан ик эн кугу поянлыкшылан шотлалтеш. Чылаже 3 миллион карточке уло. Тушко сылнымут, калык ойпого, газет, журнал, учебник, диссертаций, экспедиций материалла гыч иллюстраций-влакым возен лукмо. Картотекым 30 ий наре погымо.

Кызыт (2017 ий) пӧлкаште куд еҥ пашам ышта (чыланат филологий шанче кандидат улыт): пӧлка вуйлатыше О.А. Сергеев, вӱдышӧ шанче пашаеҥ С.С. Сибатрова, кугырак шанче пашаеҥ-влак: Л.Я. Григорьева, М.Т. Ипакова, Э.И. Пекшеева да Г.А. Эрцикова. Нунын тӱҥ шымлыме темышт: «Язык памятников письменности марийского языка» (О.А. Сергеев), «Марийско-русские языковые контакты: развитие морфологической системы марийского языка» (С.С. Сибатрова), «Способы реализации синтаксической валентности глаголов в марийском языке» (Л.Я. Григорьева), «Словарь йошкаролинского говора марийского языка» (М.Т. Ипакова), «Промысловая лексика в марийском языке» (Э.И. Пекшеева), «Служебные слова (частицы) в системе частей речи марийского языка» (Г.А. Эрцикова).

Йылме пӧлка тыгак кусарыме пашам шукта. Республикысе кугыжаныш орган, тӱрлӧ тӧнеж да организаций-влакын йодмышт почеш, урем, тӧнеж да организаций лӱмым, сайлымаш бюллетеньым, Марий Эл Республикын Конституцийышкыже пуртымо ешартыш ден вашталтыш-влакым (2001, 2004, 2009), Марий Эл Республик Вуйлатышын Администрацийжын, Виктерын, Кугыжаныш Погынын, муниципал район ден ола округын документ бланк текстыштым рушла гыч марлаш кусарат.

Йылме пӧлка марий йылмын эртыме корныжым да кызытсе жапыште вияҥмыжым шымлымаште пеш кугу пашам наҥгаен шога. Марий йылмын историй грамматикыже, кызытсе марий йылмын, кутыртыш-влакын ойыртемышт нерген, литератур йылмын вияҥме корныжо, марий-тюрк йылме кыл, республикын топонимикыже дене келгын шымлыме паша-влакым савыктыме. Тыгак марий-руш, руш-марий, диалект да шуко томан толковый мутер-влак моткоч кӱлешан улыт.

Директор-влак

Кузьмин Евгений Петрович

• Мухин Владимир Алексеевич (1930—1936)
• Пайбердин Михаил Васильевич (1936—1937)
• Четкарёв Ксенофонт Архипович (1938—1941, 1943—1956)
• Пенгитов Николай Тихонович (1956—1960)
• Галкин Иван Степанович (1960—1982)
• Сануков Ксенофонт Никанорович (1982—1986)
• Архипов Геннадий Андреевич (1989—1995)
• Казимов Александр Сергеевич (2000—2016)
• Кузьмин Евгений Петрович (2017 ий ӱярня тылзе гыч).

Адрес

Йошкар-Ола, Йошкар Армий урем, 44-ше №-ан пӧрт.

Кылвер-влак

• ЙСИШМИ
• МарНИИЯЛИ