Чехов, Антон Павлович

Антон Павлович Чехов
Шочмаш дене лӱм	рушла Антонъ Павловичъ Чеховъ
Шочын	17 (29) Шорыкйол 1860 ий[…]
Шочмо вер	Таганрог, Екатеринославская губерния[d], Российская империя[d][…]
Колен	1904 ий 15 Сӱрем(1904-07-15)[…] (44 ий)
Колымо вер	Баденвайлер[d], Великое герцогство Баден[d], Германская империя[d]
Эл	Российская империя[d]
Тыршымаш алан	журналист, серызе, прозаик, сатирик, Драматург, новеллист
Ача	Павел Егорович Чехов[d]
Ава	Евгения Чехова[d]
Кышкар:Wikidata gender switch	Ольга Леонардовна Книппер-Чехова[d]
Чап пӧлек да премий	Пушкинская премия[d] (1888 ий) почётный гражданин Российской империи[d]
Автограф
Медиафайлы на Викискладе
Произведения в Викитеке

Антон Павлович Чехов. 1903 ий.

Анто́н Па́влович Че́хов (17 [29] января 1860, Таганрог, Екатеринославская губерния (кызыт Ростовская область) — 2 [15] июля 1904, Баденвайлер) — руш писатель, тÿнямбал литературын классикше. Профессий дене тудо врач. Ик эн кумдан палыме тÿнымбал драматург. Тудын произведенийже-влак 100 утла тÿрлö йылмылашке кусаралтын.

26 ий паша жапыште Чехов иктаж 900 тÿрлö произведений-влакым (кÿчык мыскара ойлымаш-влак, повесть да пьесе-влак) возен.

Илышгорно

Йоча пагыт да самырык жап

1860 ий 17 (29) шорыкйол тылзын Полицейский уремыште (кызыт — Чехов) изирак пöртыштö Павел Егорович Чеховын ешыште кумшо йоча — Антон — шочын. Антонын йоча пагытше черке пайремым эртарымаште эртен шоген. Школ деч вара иза-шольо-влак ачажын лапкыжым эскереныт, кажне кечын 5 шагат эрдене черке хорышко мураш кынелыныт.

Чеховын тунеммашыже Таганрокышто грек школышто тÿҥалын. Классический пöръеҥ гимназий эн тошто туныктышо заведений лийын. Гимназийыште тÿня ончалтышыже, тунеммаш, книга, театр дек йöратымашыже шуаралтын.Тыште тудо «Чехонте» шкенжын икымше псевдонимым налын. Тиде лÿмым тудлан Юмо Законым туныктышо Фёдор Платонович Покровский пуэн.

Музык да книга самырык Антон Чеховын шÿмыштыжö творчество деке тыршымашым ылыжтеныт. Кугу рольым тиде шотышто 1827 ийыште негызлалтше таганрог театр модын. Икымше гана Антон театрыште 13 ияш годым лийын, тудо Жак Оффенбахын «Прекрасная Елена» опереттым ончен да тидын деч вара театрын поклонникше лийын. Тидлан кöра докан тÿҥалтыш произведенийлажын («Трагик», «Комик», «Бенефис», «Недаром курица пела») геройжо-влак актер да актриса лийыныт. Антон гимназийысе йолташыже Андрей Дроссин мöҥгыштö спектакль шындымаште лийын.

Чехов-гимназист мыскара журналым луктын, сÿрет-влаклан подписьым шке шонен луктын, мыскара ойлымаш, сценке-влакым возен. «Безотцовщина» икымше драмым Чехов 18 ияш гимназийыште тунемме пагытыште возен. Гимназийыште тунемме пагыт Чеховын илыш ончалтышым чоҥымаште кÿлешан тÿҥ этап лийын, ончыклык писатель пашаланже шуко материалым пуэн. Произведений-влакын страницылаште палыме еҥ-влакын образышт шыҥаралтыт. Мутлан, математикым туныктышо Эдмунд Дзержинский — ончыклык ВЧК икымше председательын ачаже.

1879 ийыште тудо Таганрог гимназийым пытарен. Тиде ийыштак Москошко илаш куснен да Моско университетын медицине факультетыш тунемаш пурен. Тудым кумдан палыме прфессор-влак туныктеныт: Николай Склифосовский, Григорий Захарьин да молат. Тиде ийыштак Антонын Иван изаже Воскресенск олаште учительлан пашаш пурен. Тудлан кугу пачерым пуэныт, кушкыжо уло еш пурен кертын. Чеховмыт Москошто шыгырын иленыт, сандене кажне кеҥежлан Иван деке Воскресенскыш унала толыныт. Тушто 1881 ийыште Антон Чехов Воскресенск эмлымверын заведущийже П. А. Архангельский дене палыме лийын. 1882 ий гыч эше тунемше лийын гынат, эмлызе-влаклан пациентым ончаш полшен. 1884 ийыште Чехов университетым тунем пытарен да Чикинский эмлымверыште врачлан ышташ тÿҥалын.

Варажым Звенигородышто пашам ыштен, икмыняр жап эмлымверын заведующий лийын.

Ышталтмаш

1879 ий 24 теле тылзын эше икымше курс тунемше лийме годым Чехов «Стрекоза» журналыш «Письмо к учёному соседу» ойлымашым да «Что чаще всего встречается в романах, повестях и т. п.» юморескым пуртен. Тиде печатьыште икымше дебютшо лийын.

Варасе ийлаште Чехов ойлымаш, фельетон, юморес-влакым «Антоша Чехонте» але «Человек без селезёнки» псевдоним дене тÿлö журналлашке возен. Мутлан, «Будильник», «Зритель» Моско мыскара журнал-влак але «Осколки», «Стрекоза» петербургысо мыскара еженедельник-шамыч.Чехов тыгакак «Петербургская газета» (1884 ий гыч, жапын-жапын), «Новое время» суворинский газет (1886—1893) да «Русские ведомости» (1893—1899) дене кылым кучен.

1882 ийыште Чехов «Шалость» икымше ойлымаш сборникым ямдылен, но цензурылан кöра очыни тудо савыкталтын огыл. 1884 ийыште «сказки Мельпомены» ойлымаш сборник лектын (А. Чехонте кидпыштыш дене).

1885—86 ийлаште тÿҥ шот дене кÿчык мыскара ойлымаш-влакым возен.Шкенжынн ойлымаж гыч, тудо кечеш ик ойлымаш гыч возен. Современник-влак Чехов тиде жанрыштак кодеш манын шоненыт. Но 1886 ий шошым тудокумдан палыме руш литератор Дмитрий Григорович деч серышым налын. Тудыжо ойлымаш жанр деч кораҥаш да кугырак произведений-влакым возаш таратен. Ончыклажым Григоровичын ой-каҥашышке Алексей Суворин, Виктор Билибин да Алексей Плещеев ушненыт.

Чехов тиде ой-каҥашым шотыш налын. 1887 ий гыч мыскара журнала дене кылым лушкыдемден. Тудын ойлымашыже кужемаш да серьезныйрак лияш тÿҥалын.Чеховын илышыте вашталтыш тÿҥалме нерген путешествийым ышташ кумылат ончыкта. 1887 ийыштак кечывалвелыш, шочмо верлашке, каен. Варажым тудо «гоголевский вер-влакыш» (Крымыш, Кавказыш) кудалыштын. Тиде событий-влак «Степи» произведенийлан кумда материалым пуэн. Тудо «Северный вестник» кÿжгö журналыште икымше лийын. Тыгай журналыште дебют шуко критикым луктын.

1887 ий шыжым Чеховын серыш-шамычыште у роман дене пашам ыштыме нерген упоминаний уло.Тиде 1889 ий марте шуйнен, кунам Чехов тыгай кугу паша дене ноен, возымаш деч шöрлен.

1880 ийла мучаште Чехов чоныштыжо умылыдымаш лектын. Тудо эше кугырак корныш лекташ шона. Мутлан, Средний Азийыш, Персийыш але Сахалинышке. Но варажым тудо Сахалиным ойыра.

Чехов шканже шке келшен огыл гынат, тудын чапше нöлталтын. «Степи» да «Скучная история» произведений-влакынн лекмышт деч вара, критик да лудшо-влак эше уым вученыт. 1888 ий 7 (19) шыжа тылзын тудо «В сумерках», 1887 ийышште лекше, кумшо сборниклан Шанче Академийын Пушкинский премийым налеш.

1880 ийла мучаште Чеховын ойыртем лектын, кудыжым иктышт преимуществылан шотленыт, а весышт — экшыклан, — авторын оценке, шонымашыже укелык. Поснак тыгай черта дене «Спать хочется», «Бабы» да «Княгиня» произведений-влак ойыртемалтыт.

Сахалин

Сахалиныш каяш, очыни, Чехов эше 1889 ий кеҥежымак шонен пыштен. Но тудо тидын нерген нигöлан ойлен огыл, шке ешланжат. Тиде шонымашым тудо лач 1890 ий шорыкйол тылзын почеш. Тыгай увер обществыште кугу кумылым луктын. Тиде кумыл вучыдымыллыклан кöрат лектын, молан манаш гын тудо 1890 ий шошым уже путешествийыш каен. Сибирь гоч корно 82 кечым налын. Тиде жапыште Чехов индеш очеркым возен, кудыжо «Из Сибири» ик лÿм дене чумыралтын.

Сахалинышке Чехов сÿрем тылзе 11 (23) кечын толын шуын. Икмыняр тылзе илыме жапыште тудо калык дене мутланен, нунын илышышт, ссылкыш колтымо амал нерген пален налын да шке заметкыланже поян материалым чумырен. Отрошто илыше-влак нерген шуко тÿжем карточкым поген, тудо Сахалиныште калык переписьым эртара. Отрон вуйлатыше-влак политический заключенный дене кутырымым чарен, но туге гынат тиде чарымашым пудыртен.

Сахалин гыч Чехов Доброфлотын «Петербург» пароход дене пöртылын. Владивостокышто, куштыжо пароход 14 (26) гыч 19 (31) шыжа марте шоген, Чехов Амур кундемым шымлыше обществын библиотекыште пашам ыштен. Тудо Сахалин нерген книгалан ешартыш материалым поген. Варажым — Гонконг, Сингапур, Цейлон отро, Суэцкий канал, Константинополь, Одессе. Пытартышлан, теле тылзын 7 (19) кечын Чеховым Тулышто вашлийыныт.

Варажым 5 ий жапыште Чехов «Остров Сахалин» книгам возен. Чеховын шонымаште, Сахалиныш кудалмаш ончыклык произведенийланже кугу кышам коден.

2005 ийыште Сахалиныште икымше гана… «Быть может, пригодятся и мои цифры…» сахалинысе переписьын материалже ик изданийыште савыкталтын.

Варасе ий-влак

Сахалин гыч Москошко пöртылмеке, 1890 ий гыч 1892 ий марте Малая Дмитровка изирак кок пачашан флигельыште илен. Тыште тудо «Остров Сахалин» книга, «Попрыгунья», «Дуэль», «Палата № 6» ойлымаш-влак дене тыршен, тыгакак В. Г. Короленко, Д. В. Григорович, В. А. Гиляровский, П. Д. Боборыкин, Д. С. Мережковский, В. И. Немирович-Данченко писатель-влак, палыме актер А. П. Ленский и А. И. Южин, сÿретче И. И. Левитан дене вашлийын. Флигель тачысе жапланат аралалт кодын да А. П. Чеховын барельефан шарнымаш оҥа дене палемдалтын.

1892 ий гыч 1899 ий марте Мелихово именийыште ила, куштыжо кызыт тÿҥ музей-влак кокла гыч иктыже пашам ышта. Тиде пагытыште 42 произведений возалтын. Варажым Чехов Европым ужын коштын. Пытартыш ийлам Чехов тазалыкым пеҥгыдемдаш манын (туберкулез обострений лийын), шкенжын Ялтысе пöртыштыжö эртарен. Лач кунам-тунам гына Москошко толын каен. Тудын пелашыже, артистке Ольга Леонардовна Книппер МХТ (Станиславскийын) трупышто ик эн почетан верам налын шоген. 1900 ийыште Шанче академийын Пушкинский пöлкаште сайлымашым эртымеке, Чеховым почетан академик-влак тÿшкашке пуртеныт. Но 1902 ийыште Чехов да В. Г. Короленко тиде званий деч шöрленыт, молан манаш гын Николай II Максим Горькийым почетан академик званий деч кораҥдаш распоряженийым луктын.

Колымаш

Чеховын черланымаш историйыште, кудыжым клиникыште писательын эмлыше Максим Маслов вÿден, возымо: гимназийыште да студент жапыштыжат Чехов туберкулез дене черле лийын, но оҥышто шыгырым эше лу ияшак шижын. 1884 ий гыч пурла шодо гыч вÿр йогымо дене тарген. Ик шымлызе-влак черланымашым Сахалиныш кудалштме дене кылдат, весышт Ялта гыч Москошко эре куснымылан кöра маныт.

1904 ий кеҥежым Чехов Германийыш курортыш каен. Черланымашын обострений лийын да1904 ий сÿрем тылзын 2 (15) кечын Баденвайлерыште илыш дене чеверласен. Пелашыже, Ольга Леонардован, шарнымашыж гыч: йÿдым Чехов помыжалтын да икымше гана эмлышым ÿжыкташ шке кÿштен. Варажым тудо шампанскийым йÿын. «Мый колем» манын, шола могырыш возын да шыпак колен.

Писательын колаткажым Москошко «Устрица» возыман поезд вагон дене конденыт. Шукынжым тидым мыскылымашлан шотленыт, но тудо жапыште шагал вагонышто холодильник лийын. 1904 ий пеледыш тылзын 9 (22) кечын тойымаш лийын. Чеховым Успенский черкыште отпеванийым ыштеныт да туштак ачажын шÿгарже воктен тоеныт. Шÿгарыште иконан пу крест, лампадкылан фонарик шындалтыныт. 1933 ийыште кылме тылзын 16 кечынже шÿгарым почыныт да останкыжым вес вере тоеныт.

Шарнымаш

• Антон Павлович Чеховлан икымше памятник 1908 ийыште Баденвейлер олаште шындалтын. 1918 ийыште, Икымше тÿнямбал сарын пытымыже кум арня ончыч памятник немыч-влак дене шулыкталтын. 1960 ийыште немыч-влак руш писательлан туштак памятникым шынденыт
• А. П. Чеховын лÿмжö дене 1954 ийыште Моско областьыште ола лÿмдалтын.
• Тÿҥ астероид поясын ик астероидше Чеховын лÿмжым нумалеш.
• Меркурийыште кратер Чехов лÿмым нумалеш
• Россий исатель ушемын Москосо организаций да писатель-кусарыше ушем писательым шарнымашлан 2004 ийыште Памятная медаль А. П. Чеховын Шарнымаш медальым ойыреныт.
• Баденвейлер олаште «Немецкое общество имени Чехова» улеш.
• Гимназия № 2 им. А. П. Чехова (Таганрог) — Российын кечывалвелыште эн тошто туныктышо заведений.
• Ялтинский гимназий А. П. Чехов лÿмеш.

Псевдоним-влак

Чехов шканже тÿрлö псевдоним-влакым кучылтын. Тудо псевдонимым шке лÿмжым шылташ огыл кучылтын, а лудшо-влакын кумылыштым нöлталаш.

• А. П.
• А. П.Ч-в
• Антоша
• Антоша Ч.
• Антоша Ч.***
• Антоша Чехонте
• А-н Ч-те
• Ан. Ч.
• Ан. Ч-е
• Анче
• Ан. Че-в

• А. Ч.
• А.Ч-в
• А.Че-в
• А Чехонте
• Г. Балдастов
• Макар Балдастов
• Брат моего брата
• Врач без пациентов
• Вспыльчивый человек
• Гайка № 6
• Гайка № 9

• Грач
• Дон Антонио Чехонте
• Дяденька
• Кисляев
• М.Ковров
• Крапива
• Лаэрт
• Прозаический поэт
• Рувер
• Рувер и Ревур
• Улисс

• Ц.
• Ч. Б. С.
• Ч. без с.
• Человек без селезёнки
• Чехонте
• Ч.Хонте, А.
• Шампанский
• …въ
• Z.

А. С. Суворинын йодмыж почеш шкенжын «серьезный» произведенийлажым Чехов тичмаш чын лÿм дене возен.