Глезденёв, Павел Петрович

Глезденёв Павел Петрович (чоклымаш деч ончыч Мендиарын (Мендияров) Ислам-Гарей, 21 Вӱдшор 1867 — 28 Ага 1923) — марий сотыеҥ, этнограф, шанче пашаеҥ, литератор, этнограф, йылмызе, мер илыш дене кылдалтше пашаеҥ, кусарыше да туныктышо семын тыршыше. Марий кокла гыч ик эн ончыч кÿшыл тӱэмым налше да марий калыкын эн икымше журналистше, редактор-издательже лийын. Кресаньык ешыште, Тумбагуш ялыште, Шаран кундемыште, Пошкырт Элыште шочын. 1892 ийыште танле тыныш пурен. Тугак Пагул ача семын палыме.

Илыш корно

Павел Петрович Глезденев 1867 ий 9 апрельыште Ӱпӧ губернийысе Белебей уезд, Тымпагыш ялеш (кызыт Шаран район) шочын. Ачаже кресаньык пашам ыштен, но кок эргыжым туныктен лукташ йӧным ала-мо семын муын. Вес эргыже, Леонид Яковлевич Мендиаров (1881-1948), шке жапышыштыже марий культур илышыште лÿмлӧ ен лийын. Павел Петровичын чимарий лÿмжӧ Исламгарей Мендиаров улмаш. 1892 ийыште тынеш пурымо деч вара П.П.Глезденевыш савырнен. Ялысе школым тунем лекмеке, 1887 ийыште самырык рвезе Пÿрӧ оласе туныктышо семинарийым пытара да Белебей уездысе Токбердино школышто туныкташ тÿналеш. Тылеч вара латик ий наре тÿрлӧ школлаште ышта, умбакыже тунемаш кумылаҥеш. 1898 ийыште Ӱпӧ оласе духовный семинарийыште шинчымашым погаш тÿналеш. Тудым кок ий гыч пытарымеке, ончыч якынлан шога, вара Новоникольск селаште священник лиеш. 1902 ийыште П.П.Глезденев Озаҥыш толеш.Тиде ийынак тусо духовный академийыш вольнослушатель семын кошташ тÿҥалеш. Ныл ий академийын миссионер пӧлкаштыже тунемеш. Озаҥыште П.П.Глезденевын тунемме жапше революций жап дене лачешт толын. Революций жап ончыкылык марий интеллигенцийын Озаҥ духовный да туныктышо семинарийыште тунемме жапыштыште демократий мер илыш дене кылдалтше шÿлышым, марий калыклан духовный илышыш лекташ вийым пуртен. Лач ик тыгай еҥже П.П.Глезденев лийын . В.А.Мухинын 1905 ийысе декабрь тылзысе касым шарнымыж почеш, 2 семинарий гычшат марий тунемше-влакын туныктышо тÿшкагудо пӧлемеш погынымашышышт годым, тудын тыгай шомакше лийын: «Кызытлан шукырак эрык. Николай II Манифестше лектын. Чыла изи чотан калык-влак помыжалташ тÿҥалыныт .Чуваш-влак газетым луктыт. Татар-влак «федераций» нерген ойым пидыт. Марий калылан огеш кÿл нунын деч ӧрдыжеш кодаш. Марий калыкым кынелташ кÿлеш. Те семинарийште тунемыда. Те уло вий дене шке калыкланда полышым пуышаш улыда. Ме шкаланна огына полшо гын, нигӧ марий калыкым ончыко у илышыш лукташ ок тÿнал» ( Сануков К.Н. Просветитель Павел Петрович Глезденев:Очерк жизни и деятельности. – Йошкар-Ола, 2005.) Озаҥыште тунемме татыштыже Глезденев духовный семинарийыште тунемше В.М. Васильев дене палыме лиеш. Икмыняр жап гыч нуно коктынат творческий кыл дене ушалт, пырля пашам ышташ тÿҥалыт. Нунылан кӧра шуко брошюр, книга, журнал да газет-влак шке шочмо йылме дене ош тÿням ужыныт. Павел Петрович Глезденев ден Валериан Михайлович Васильев тидын дене, марий калык моло калык деч ойыртемалтдыме, шке кушмо корныжо, историйже уло манын ончыктеныт. Революций деч ончычсо шинчамашым пуышо да шарыше пашаже кугыжа властьлан эҥертен, кугыжан политикыжым эртарен, православий верам пеҥгыдемден кондымыжо. П.П.Глезденев моло миссионер-влак дене миссионер сотемдарче пашам марий калык коклаште шке вийжым терген. Лач мер ден политике пашаже келгын шындаралт толыныт гынат, религий ден кылдалтше виянме паша корныжо лушкыдырак лийын шоген. Ныл ий академийын миссионер пӧлкаштыже тунемын, 1906 ийыште экзаменым куча да марий кокла гыч ик эн ончыч кÿшыл образованийым налеш. Академийым пытармекыже, тудо Озаҥ учитель семинарий пеленсе школышто пашам ышташ тÿҥалеш, иканаштак ÿдырамаш школышто марий йылмым туныкта. 1907 ийыште П.П.Глезденевым Вятка губернийыш епархийысе миссионерлан колтеныт. Тушто лу ий педагогическо-миссионерский курсым вуйлатен,губернийыште илыше марий, удмурт да татар-влакым туныктымо пашалан мелын шоген. Эше ондакак да поснак Озаҥыште тунеммыж годым Глезденев марла книгам ямдылаш пижеш. Ончыч св. Гурийын братствыже манме пелен Кусаркалыше комисссий гоч религиозный содержаниян тÿрлӧ книгам кусаркала. Изиш варарак В.М. Васильев да П.М. Кунаев дене пырля «Марла календарьым» луктеш. Тыгодым П.П.Глезденев туныктымо литературым ямдылен.В.М.Васильев дене пырля 1907 ийыште «Тÿналтыш марла книга» да «Вес марла книгам» савыктеныт. Нуным куштылго, умылаш лийше йылме дене возымо. Книгалашке изирак ойлымашым, ятыр мурым, туштым, калыкмутым пуртымо,нуным сайын сӧрастарыме. Тыште Глезденевын «Вараксим» почеламутшат лийын. «Марла шот» арифметике учебникым печатлен луктын. Тудын марте але тыгай чапле марий учебник лийын огыл. Школлан П. Глезденев изиш варарак эше ик книгам ямдылен. Тиде -«Икымше книга да букварь эрвел наречийын черемисс йылмыж дене» (1914 ийыште Озаҥыште лектын). Марла календарь, арифметике, лудшаш книгаже-влак дене Глезденев марла книга йылмым вияҥден колташ полшен. Марла книгам возымо пашаш тудо 1905 ийысе революций гутлаште ушнен. Но тунам але тудо революций паша деч тораште шоген. Калык илышым саемдыме чын корным ужын моштен огыл. Шочмо калыкшым нӧлталаш, тудым моло дене тӧр шогалташ туныктымаш гоч веле лиеш, шонен. Санденак уло шинчымашыжым да вийжым тидланак веле виктарен. 1907 ийыште тудо Озаҥ гыч Вяткыш илаш кусна. Тыште «Война увер» эн первый марла газетым лукташ тÿҥалеш. Газет империализм сар жапыште лектын шоген. Сандене утларакшым сар паша нерген возен. Глезденев шке газетышкыже ялт тыныс илыш материалымат – тÿрлӧ чер деч аралалтме, вольыкым ончымо, ялозанлык пашам ыштыме,тунемме нергенат статья-влакым чÿчкыдынак пуртеда. «Война увер» газетшымат кум йылме дене – марла, удмуртла да татарла – редактироватлен. Октябрь революций деч вара П.П. Глезденев миссионер вургемым кудаш кудалта. Революцийын икымше ийлаж гычак тудо у пашаш уло кумылын пижеш. Ынде марий калыкат шочмо йылмыж дене уло йÿкын кутырен кертеш, ынде марият калык шотышко лектеш. Тидлан йывыртен, Глезденев пÿтынь шинчымашыжым шке калыкшылан пуа. Революций деч вара тудо Вятка губернийысе земствыште тыгыде калыкым туныктымо отделым вуйлаташ тÿҥалеш.Тиде пашаште тудо Коммунистический партийын политикыж велке мелын шогымым ончыкта. 1917 ий 15 июльышто Бирскыште марий-влакын Всероссийский съездышт эртен.Тудым чумырымаште Глезденевын суапше кугу.Тудо съездыште шке шонымашыжым почын каласен,кагаз-влак марла возалтшаш,земствылаште должностьым марий-влак налшаш улыт манын ойлен.Тудын марий калык верч чонжо йÿлен,сандене нунылан полшаш кертмыж семын йӧным кычалын. Отец Павел православный лийын гынат, чий верам нигунам монден огыл. Тудо марий калыкын веражым моло вера дене тӧр шынден. Тунам, кунам марий калык «помыжалтын» веле, Глезденев да моло сотемдарче-влак марий опера, калык инструмент ансамбль, национальный тоштер, театр нерген шоненыт. Глезденев шÿм вургыж ойлен: «Вашке у жап толеш. Марий калык лудын-возен моштышо лиеш. Но тидлан чот тыршыман». 1917 ийыште Вятка губернийысе земский руководство П.П.Глезденевлан калык образованийын губернийысе пӧлкан инородческий секцийжым вуйлаташ ÿшанен. 1918-19 ийлаште Марий кундемыште тÿрлӧ вере марий погынымаш-влак эртаралтыт. Глезденев иктыж дечат ӧрдыжеш ок код. Вяткыште марла печатьым пашаш шогалташ, «Марий коммунист» ден «Марий илыш» газетым лукташ полша. 1919 ий гыч Вятка пединститутыш преподаватель пашаш вонча, ямдылыме курсым вуйлаташ тÿналын марла, одыла туныктен. Тыштак краеведений факультетым вуйлатен. Тыгодымак Вятка кундемым шымлыше институтышто шанче пашаенлан ышта. Пашаже ятыр лийын гынат, студент-влак дене кружокым эртарен,чÿчкыдын археологий да этнографий экспедицийыш лектын коштын. 1923 ийыште 28 майыште тудын ÿмыржӧ кÿрылтеш. Тудым Вяткыште тоеныт. П.П. Глезденевым драматург семынат ужын кертына. «Мужедше» - икымше марла пьесе кокла гыч иктыже. А шке жапыштыже тудын пьесыжым самодеятельный артист-влак ятыр гана ончыктеныт. Пьесым шымлыдымылан кӧра тудын значенийжат марий литературышто иземдалтын. Идейность ден художественностьшо кугу кÿкшытыштыжак огыл,но тÿҥ проблема-влак кызытат пÿсын шогат. Тудын пыштен кодымо саскаже Совет властьын 50 ий жапыштыже палаш лийдымын лӧзаҥын. Марий калыкын чолга эргыже шке калыкшылан каласаш лийдыме суапле пашам ыштен коден.Моло сотемдарче-влак дене пырля марий культурылан вияҥашыже негызым пыштен.

Туныктыш

• 1887 - Пӱрӧсӧ туныктышо семинарий,
• 1898 - Ӱпӧсӧ духовный семинарий,
• 1906 - Озаҥысе духовный академий.

Миссионер пашаже

Ныл ий академийын миссионер пӧлкаштыже тунемын, 1906 ийыште экзаменым куча да марий кокла гыч ик эн ончыч кÿшыл образованийым налеш. 1906 ий август тÿналтыште кусарыме сомыл дене Куженер кундемлаште лиеш. Кусаркалыше комиссийын марий пашаеҥже ден членже-влакын погынымашышт Куженер селаште 9 августышто эртен. Марлаҥдыме Евангелийым (Лука ден Иоанн деч) кидвозышым (тудым Озаҥ П. Глезденев конден) каҥашыме да келшышылан шотлымо. Вара духовенствын инородец ден руш ужашлаж коклаште лекше келшыдымаш нерген мутланыме да тыге каласыме: «Инородческий духовенствым вурсаш нимогай амалат уке». Умбакыже миссий пашам саемдышашлан мом ыштышашым палемденыт: 1.Куженерысе Никольский общинын священникше Матвей Зверев 1885 ийысе редакциян требникым тӧрлатышаш да тушко кугу требникын кокымшо ужашыж гыч посна случай-влаклан келшыше кумалтыш мут-влакым ешарышаш. 2.Инородческий миссионер, Марий Турек черкын священникше Сергей Громов Иоанн Златоустын литургийжым саемдышаш. Кугу Пумарий (Елеево) села гыч якын Афанасий Леонтьев причащений-влаклан кумалтыш мутым марлашке кусарышаш… Погынымашыш толшо-влак каҥашыме жапыштак книжка ден брошюр-влакым лукташ 120 тенге оксам погеныт, тыгаяк сомылым шукташ мисионер Громовлан шÿденыт. Кусаркалыше комиссийын пашажлан вуйын шогышо марий-влак начальстве деч тыге йодыныт: чыла инородческий школышто Н.И.Ильминскийын туныктымо системым тÿрыснек илышыш пурташ, марий школлан учебник-влакым руш кугу педагогын системыжлан келшышын лукташ ты пашашке Озаҥ духовный академийым тунемын пытарыше священник П.Глезденевым ушаш. У пашашке тÿналме ийынак кок тылзе гыч Вятка Православный миссионер комитетын шÿдымыж почеш П. Глезденев Купрансола ялыште (кызытсе Шернур район) лиеш. Лиеш веле огыл, тусо черкыште чыла кумалме сомылым моло священник дене пырля шочмо йылме дене шукта. Шернур вел Купран Кÿкшывал кÿсотым ожнысо калыкат, кучемат «Языческий» але «Черемисский Иерусалим» маныныт. Амалжат уло: тиде кÿсотышто шуко гана Кугу марий кумалтыш эртаралтын. Ик тыгай кумалтыш 1828 ий 3 декабрь кечын лийын. Тиде кече историйыш «Начало отдела о черемисских жрецах, сновидцах и жертвоприношениях черемис и вотяков, послужившего поводом к посылке мисссионера священника Покровского епархию» лÿм дене пурен. Пеш шуко еҥын ик верыш погымыжо да тошто марий религийым чот пагалымым ончыктымыжо кугыжан кучемымат, православный духовенствымат тургыжландареныт. Кумалаш лекташ кумылаҥдыше кум карт (Семен Васильев, Василий Евсеев да Иван Токметов) следствий кидыш логалыт. Кок арня гыч, 15 декабрьште, шнуй Синод вес калык илыман епархийлаште уезд еда миссийым почмо нерген пунчалым луктеш. Тыгай шÿдымашымак шуктен, Вÿрзым ден Йÿледÿр черке-влакын священникышт В.Рязанцев ден К.Кафтанников Уржум уездыште, а Яран уездыште Царевосанчурск да Яранск олаласе черке-влакын священнослужительышт Н.Курбановский ден П.Кувшинин марий коклаште миссионер сомылым шукташ пижыт. Павел Глезденевын миссионер пашаже марий коклаште гына огыл, тыгак удмурт калык коклаштат вияҥ шоген. Кеч удмурт-влак христиан верам налын шоген гынат, пашаште чий верымат ӧрдыжеш коден огытыл.Епарх инородческий миссионерын полышкалышыжлан палыме удмурт туныктышо Карлыган школым почшо Кузьма Андреевич Андреев, Н.И.Ильминскийын шогалтымыж почеш лийын шоген. Вятка олаште миссионер инород курс 1905 ийыште почылтын. Тушто инородческий приходлан пастырь-влакым ямдыленыт. Вара утларак талыже поп але якын лийын кертын. Тидыжак руш духовенствылан йӧршеш келшен огыл, вет тудлан религий пашам шуктымаште уто конкурент кÿлын огыл, сайрак да поянрак инородческий приходлашке логалаш руш духовенстве эре ямде лийын. Курсым арален кодаш П.П. Глезденев шагал огыл тыршен. Тушто тудо инспеторлан шоген да туныктен. 1908-1909 тунемме ийлан курсыш 37 йодмаш пурен, тышечын 22 еҥже - одо, 8 - марий, 3 - татар, 3 -чуваш, 1 - бесермян. Тунемаш 7 одо ден 7 марий, 2 татарым да 1 бесермяным налыныт. Образований шот дене нуно тыге шеледалтыныт : икте туныктышо семинарийым тунем пытарше лийын, визыт – рÿдӧ школым, кандаше – второклассный школым, икте – оласе училищым, икте – духовный училищым; ик еҥ самообразований шот дене тунемын. 1908 ий кенежым выпускной 3 курсышто тунемше-влак П.Глезденевын вуйлатымыж почеш экскурсий дене марий яллашке лектын коштыныт. Нуно калык ден вашлийын мутланеныт, черкылаште Юмын сомылым шочмо йылме дене шукташ полшеныт. Павел Петровичын кÿштымыжым шуктен, курсист-влак верысе кутырымо ойыртемым эскереныт да возен налыныт, муро семым, калыкмутым, йомакым, преданийым, тÿрлӧ ÿшанымашым да кумалтыш мутым погеныт. Черкызе-влакым марий, одо йылмылан кунар - гынат туныкташ манын, П.Глезденев 1912-1913 ийлаште йылмым тунемме курслам пога. Кÿчык жаплан чумырымо курс-влак благочинный улман верлаште почылтыныт, занятийжым тыште П. Глезденев шкеак эртарен. Икымше тыгай курс Шернур селаште 1912 ий июльышто почылтын, тыште 7 священник, 7 якын, 9 псаломщик тунемыныт. Тергымашым эртараш Озаҥ гыч В. М. Васильев толын.

"Марла календарь"

1907-1913 ийлаште П.П. Глезденев ден В.М.Васильев «Марла календарьым» луктын шогеныт. «Марла календарь» гоч икымше гана манаш лиеш, «юмын мут» огыл, а тыглай марий шомак, сылне марий ой уло йÿкын йоҥгалтеш. Марий калыклан шке литератур йылмыжым ышташ кÿлмӧ нерген календарь марий илышыште икымше гана мутым луктеш да кÿлеш манме дене гына ок серлаге – тудым шке ластыклаштыже чонаш пижеш. Тыште чумыр марий калыклан ик литератур йылмым ыштыме йодыш эн ончыч тарвана. Чыла тиде сомылыш серыпле надырым календарьын ик редакторжо семын П.П.Глезденев пыштен. Тыге тале марий просветитель, волгыдо уш-акылан айдеме «Марла календарь» дене пырля марий еҥын шинчажым почылтарымашке чак ушна. Павел Петрович шочмо калыкше, тудын ончыкылыкшо нерген шонкалаш тÿналеш. Календарь Озаҥыште савыкталтын, кугытшо 72 лаштык, 2.400 книга, акше 12 ыр. Тыште шукыжым Угарман олаште лекше «Народный календарь» лÿман руш календарь гыч кусаралтын. Уми палемден :

«Ту калэндар дэч ончычат марла шуко кнага лукталтын да, тудын сэмын илышлан кÿлэш шомаканжэ иктат лийын огыл. Шукыжо крэстос вэра нэргэн, кумалмэ кокла вэрч гына савыкталтын.1907 ийсэ калэндарыштэ кÿлэшыжэ гына огыл, илышын тÿрлӧ-тÿрлӧ йӧрдымыжӧ, тÿрлӧ вуйлатышэ дэн паша кондыштшо-влакын осалышт, калыкым орландарымышт нэргэнат пэш чот почкэн ончыкталтын. Калык дэч тÿрлӧ сэмын «казналан» манын погымо оксам тÿрлӧ кÿлдымашлан кышкымэ, кугужан тукумлан да помэшик тÿшкалан оксам шуко пытарымэ, мландым да чодрам тÿжэм –тÿжэм мильон дэстина дэн пумо нэргэнат пэш раш виктарэн каласалтын.Тÿрлӧ руш кугужан илыш тӧрлышӧ (рэволÿтсионьэр) йэҥ-влакым орландарымышт, пуштедымышт нэргэнат ончыкталтын».

Тыге календарьын чылт савыкталтме сынже дене луктыктыктен огытыл.Уло вий куат дене тыршымыштлан кӧра, кузе гынат лукташ манын , лу вере ÿштмыла шемемдаш тыршеныт.2.400 книгам верын-верын амыртылаш вич-куд тунемше марий рвезе книга савыктышыш коштыныт. Тыгай йӧн дене савыкташ пеш йӧрен. Вес могырым шоналташ гын, календарьын амыргалт лекмыже сайым веле ыштен шоген.Шуко лудшо еҥ тиде петырыме, шемемдыме верлажым сайын лудын муын моштен, молан манаш гын, йӧнжӧ тÿрлӧ лийын: лимон вÿд, руаш, арака; эн сайжылан шокшо кинде нӧнчык лийын улмаш. ( Уми Тÿналтыш мари календарь // У илыш. – 1927. - №3):

«Калэндар лукшо, возышо, савыктышэ-влаклан тыгэ уто паша штымэ дэч нимогай шучкыжо ыш лий.Вара вэс ийэшыжым, пэш шуко тÿрлӧ – тÿрлӧ кнага, шукыжым руш йылмэ дэнэ, лэкташ тÿҥалмылан, тошто сэмынак чотрак кучылташ тÿҥальыч. Идалык эртэн вэлэ «тугай – тугай марий калэндарым луктыныт» манмэ шомак шокташ тÿҥальэ».

( Уми Тÿналтыш мари календарь // У илыш. – 1927. - №3)

Чарлаште Миклай кугыжам календарьыште решетка коклаш шынденыт манын колыныт. Тидлан ты календарьым 3 имне дене лектын кычал коштыныт, но календарьым нигуштат муын огытыл. Кугыжа Миклайын кузе решеткаш шындалтмыж нерген тыге каласалтеш: Ожно календарь комеш шукыжым кугыжан сÿретше шындалтеш улмаш. Марий календарешат, законжо вурсалтын гынат, портретшым шындаш вереште. Календарь ком шенгелан кече лекме-шичме шот ончыкталте; календарьын комжо вичкыж лийын да шахматла ыштыме корешыже воштак лектын, кугыжам решетка коклаш шындымыла веле койыктен. «Марла календарь» интеллигенций веле огыл, тыглай калык коклашкат у илыш-шÿлышым пуртен.1908 ий гыч журналыште естественно-научный, медицина дене кылдалтше материал, икымше сылнымутан произведений-влак савыкталтыныт. Тыгак фольклор кугу верым налын.

Савыкталтше да савыкталташ палемдыме книгаже-влак

«Тÿналтыш марла книга»

1907 ийыште П.П. Глезеденев марий йоча-влакым марла туныкташ «Тÿналтыш марла книгам» В.М.Васильев дене пырля луктеш. Но комыштыжо П.Глезденевын лÿмжым веле ончыктымо. Книга олыкмарий да эрвел наречий дене лектын. Тудым автор-влак йочам марла лудаш-возаш туныкташ келыштареныт. Книгам куштылго, яндар марий йылме дене возымо.Тушко шуко калыкмутым, мурым, туштым да изирак ойлымаш-влакым пуртымо. 1911 ийыште ты книгам, изиш тӧрлатен, угыч лукмо. Тушто ынде кок авторынат лÿмыштым оныктымо.

«Вес марла книга»

Тиде 1907 ийыштак П.П.Глезденев, адакат В.М.Васильев дене пырляк, кокымшо марла тунемме книгам ямдыла. Тудо «Вес марла книга» маналтеш. Тиде – «Тÿналтыш марла книган» мучашыже. Тыште марий илыш да пÿртÿс темылан возымо шкешотан ойлымаш-влак улыт. Книгашке тыгак шагал огыл фольклор материалым, марла возымо ик почеламутым пуртымо.Лÿмжӧ-«Вараксим муро» Пӧрт вуйышто вараксимже, Выче-выче вычымалта. Шулдыр йымал чапайжым, Лый-лый ыштен шогылалтеш. Меат варасемже гае Молан огына вычымате? Молан гына вычыматен, Меат пырля огына иле. XVIII курымысо 3 изирак почеламутым шотлаш огыл гын, тиде – марла савыталтше икымше почеламут. Тиде книгат тугаяк куштылго, мотор марий йылме дене возалтын. Марла туныктымо пашаште нине кок книгажат чот полшеныт. Нунын гоч шочмо йылме деке ик тукым марий икшыве веле огыл шÿмештаралтын.

«Марла чот (шот)» книга.

Лудшаш книга-влак деч посна П.П. Глезденев 1908 ийыште «Марла чот (шот)» книгам савыктен. Тиде - тÿҥалтыш класслаште марий рвезе-влакым арифметике дене туныкташ ямдылыме книга.Тыште марий йылмылан икымше гана арифметике термин-влакым келыштарыме. Нунын кокла гыч теве икмынярже : ушымаш, налмаш, шукемдымашет, пайлымаш, кок гана кокыт, мунарлан шукырак, мунарлан шагалрак, мунар гана шагалрак, тесте (десяток), чотлымаш (счет), икте (1), т.м. Автор марий мут-влакым терминлан моштен келыштарен. Нуно, тÿҥ шотышто, кызытат кучылталтыт.

"Война увер" газет

Вяткыште илымыж годым П.П. Глезденев марий калыклан да тудын культуржылан эн кугу суапым ыштен. Тудо икымше марла газетым луктын. Тымарте марийын газетше нигунамат лийын огыл. Кугыжан Российыште мутшат тидын нерген лектын кертын огыл. П.Глезденев кучемым ÿшандарен кертын да икымше империалист сар нерген умылтарыме амал дене марла газетым лукташ тÿналын. Газетын лÿмжӧ – «Война увер». Газет империалист сар жапыште, 1915-1917 ийлаште, лектын. Кеч-мо гынат , «Война увер» вуймутан марла газетын шочмыжлан 1914 ийымак шотлыман (кеч газетын тÿналтыш кок номержым мумо огыл), а тудын 1915-1916 ийласе номер-влакше аралалт кодыныт. Кум ий коклаште газетын 30 утла номерже савыкталтын. Газетым редактор П.Глезденев кум йылме дене – марла, суасла, одыла – луктын. Лÿмжак ончыкта: газет марий коклашке сар уверым шаркалаш шонен ышталтын. Тидым кучемат кÿштен. Садланак дыр шке жапыштыже икымше марий газетым шагал огыл орленыт. Вурсеныт тудын редакторжым, пуйто тудо кугыжан шолдыргышо политикше дене марийын вуйжым аҥыртылын, пуйто калык коклаш шовинизм шÿлышым шаркален, кугыжалан сарым шуяш полшен шоген. 1915 ий жапыште 10 номер «Война увер» газет лектын. Но 1915 ий мучаште губерний земство газетым лукмаште окса полышым пуэн шоген огыл. Тидлан кӧра П. П. Глезденев «Война увер» газетым лукмашке шке вийжым пышта.Тыге 15 январь 1916 ий гыч 1916 ий мучаш марте эше 12 номер ош тÿням ужеш. Газетым налше-влак кокла гыч лийыныт : 212 марий , 360 удмурт, 222 татар. Тидын деч посна газетым 36 библиотек и 60 миссионер школ налын шогеныт. «Тиде газетым лукташ лудшо да шке кумылан–влак деч 1100 окса парым пурен шоген, - П.П.Глезденев ойлен. - Мый да мыйын пашаеҥ-влакем газет лукмаште тыршен шогат. Павел Петрович Глезденев 27 ноябрьыште 1916 ийыште серышым возен. Тушто 1917 ийыште «Война увер» газетым умбакыжат лукташ кÿлмӧ нерген ойым пидын. Тыгак «Война увер» газетым, книгам, листовкым ялозанлык да арулык нерген окса полышым йодын. Тиде йодышым земский собраний калык образований шотышто постоянный комиссийлан пуэн. 1 декабрь 1916 ийыште погынымаш тидым ончен, брошюр, листовко ден газет–влакым руш огыл йылме дене лукташ сайлан шотлен. Молан манаш гын: 1) шукышт марий да удмурт кокла гыч руш йылмым палыдымылан кӧра, книга, газет-влак руш йылме дене кидышкышт логалынат кертын огыл; 2)тÿрлӧ ялозанлык, шкем арун тазалык кучымаште, руш огыл кугыеҥ да ÿдырамаш –влак нине ой каҥаш-влакым шочмо йылме дене савыктыме гоч гына пален налын кертыныт; 3)книга, листовко да газет-влакым шочмо огыл йылме дене лудмаш эркын-эркын лудшо ден колыштшо-влакым руш йылмын мут поянлыкше да умылымашыж-влак дене палдара. Губерний земский собраний шке сессийыштыже газет, брошюр ден листовко-влакым савыктен лукташ 1917 ийыште 1800 теҥгем ойырен. Савыктыше губерний земствылан 100 экземпляр газетым кажне 3 йылме дене лекшым яра пуышаш. Тыгак газетыш кÿчыкын да куштылгын арулык, ялозанлык да коопераций нерген статьям пуртышаш. 400 экземплярым кажне листовкым але брошюрым марла да удмуртла ойырен шогышаш. 15 сентябрь 1917 ий марте Павел Глезденев «Война увер» газетын 13 номержым луктын шуктен. 31 октябрьыште губернский собранийын экстренный сессии погынымашыштыже калык образований пӧлкан пашаж нерген докладым каҥашеныт. Тунам П. Глезденев пӧлка вуйлатышын полышкалышыжлан шоген. Тиде йодыш дене выступатлымыж годым тудо ойлен: «Вятский губернийыште 900 тÿжем инородец, но нимогай полыш нунылан ты марте калык образованийыште пуалтын огыл, нунылан грамотный лияш нимогай йӧн денат полышым пуэн огытыл,кÿшыл просвещений нерген кутырыманат огыл. Кунам руш огыл калыклан образований дек шуаш лийын гын, администраций сепаратизм шÿлыш деч лÿдмышжлан верч корным петырен. Тыге тудо шке шонымашыжым почын каласен. П. П. Глезденев калык образований комиссийлан докладым «О ближайших задачах губернского земства по школьному и внешкольному образованию инородцев Вятской губернии» ямдылен. Тудо посна пункт дене калык образований программыш, инород йылме дене савыктыме пашам виктарен шогаш палемден. 1917 ийыште декабрь мучаште экстренный сессийын губерний земский собранийын II .П.Глезденев руш огыл калыкын йылмыж ден умбакыжат савыктыме пашам шуяш манын, йодышым тарвата. Газет калык коклаш сар уверым конден шоген. Ик шотшо дене тидыже ок лий гын, тудым лукташыжат огыт пу ыле. Но вес могырым, тиде амал веле лийын,П.Глезденев тудым моштен кучылтын, адакшым марий-влакат вет ты сӧйыштӧ кредалыныт, нунын ешыштланат сар уверым палдараш кÿлын. Газет утларакшым герман сарын кузе каен шогымыж нерген возен. Кугыжан кучемын кÿштымыж почеш лекше газетыште кугыжалан полшаш кÿлмӧ нерген ÿжмашат уло. Тиде ок лий гын, газетшымат огыт луктыкто ыле. Редактор газетышке ялт тыныс материалымат шуко пуртеден.Тыште ялозанлык сомылым шуктымо, вольыкым ончымо, тунемме нерген статья-влак эреак савыкталтыныт.Павел Петрович Глезденевын просветитель шÿлышыжат тыште ончыкталтеш. Туныктымын, шинчымашын, книган айдеме илышыште моткоч кугу верым налмышт нерген шонымашыжым газетыште эше ик гана ушештара : «Калыкым почаш , волгыдыш лукташ кок корно уло – газет ден книжка-влак. Тиде кок корнын керек-кӧланат йӧршашыже, куштылгыракше – газет да книжка-шамыч. Газет ден книжка – шамыч кушко гына огыт пуро? Тÿньык окнан шем пӧртышкат пурат».(1916 ий, 12 ноябрь).

Савыктыме шанче паша

• "Юридическая сторона брака Черемис"
• "О Черемисах Уфимской губернии".
• Тудын икымше пашаже 1894 ийыште «Этнографический обозрений» лÿман 22-шо книгаште лекше «О черемисах Уфимской губернии» статья.
• 1895 ий «Этнографический обозренийыште» «Юридическая сторона брака черемис» статья.
• 1910 ий татар йылме дене «Что такое земство» статьям возен.
• 1921 ий «Краткая грамматика языка народа удмурт».
• 1922 ий «К вопросу о научной разработке языков марий, удмурт и коми»
• 1923 ий « К вопросу о тептярях».
• «Миссионерские экскурсии слушателей Вятских инородческих курсов летом 1919 г.»,
• «К вопросу об изучении инородческого языка»
• «О языке местных инородцев»
• «Среди черемис»
• «Курсы инородческих языков»
• «Миссионерская экскурсия по Яранскому уезду»
• «Закон Божий в инордческих начальных школах»
• «Глазовская инородческая переводческая комиссия»
• 1913 ий «Оставьте почитание Кереметей».
• 1921 ий «Материалы по изучению языка удмурт».
• 1921ий «Чылан тунемза»

Негыз

• (Руш.) Марийская Биографическая Энциклопедия. Валерий Мочаев, Йошкар-Ола, 2007. ISBN 5-87898-357-0
• Уми Тÿналтыш мари календарь (Первый марийский календарь) // У илыш. – 1927. - №3
• Сергеев М.Т. Возникновение и развитие печати Марийской АССР. – Йошкар-Ола, 1971.
• Иванов И.Г. « Ик эн волгыдо шÿдыр» //Ончыко. – 1997.
• Иванов И.Г. П.П.Глезденев – педагоги просветитель // Психолого-

педагогические проблемы совершенствования системы повышения квалификации. – Йошкар-Ола, 1997. – С. 50-52.

• Сануков. К.Н. Калыкнан культуржылан виянашыже негызым ыштен. // Марий коммуна. - 2005.-12 февр.
• Сануков К.Н. Просветитель Павел Петрович Глезденев: Очерк жизни и деятельности. – Йошкар – Ола, 2005.
• Апакаев П.А. Просветители марийского края. – Йошкар – Ола, 1990.
• Иванов И.Г. Ик эн тунемше //Марий коммуна – 1967.- 4май
• Сергеев М. Т. П. П. Глезденев: «Патыр, лÿддымӧ марий, кушто улат? // Кугарня – 1993.
• Сануков К. Н. Вятский епархиальный миссионер П. П. Глезденев и его просветительская деятельность // Христианское просвещение и русская культура. Материалы IX научно-богословской конференции. – Йошкар-Ола, 2006. – С.83-92.