Першуткин, Пётр Григорьевич

Файл:Пет Першут.jpg

Пет. Першут

Першуткин, Пётр Григорьевич (1909 ий 20 Идым — ?) — Курык марий почеламутчо. Икымше ийыште веле Пет. Першут псевдонимым кучылтын, а вараже эре П. Першут.

XX курымын 30-шо ийлаштыже марий поэзийым у кӱкшытыш кок у почеламутчо нöлталын: Олык Ипай ден Петр Першут. Моло-влак ты марте тӱҥ шотышто такмак семын возеныт: кажне корнышто — 7-8 слог, ныл хорей стопа. Кок почеламутчо, руш почеламутчо-влак семын, тӱрлö ритмым да у рифмым кумдан кучылтын, сай почеламутым, поэмым возен. Илышышт кӱчык лийын, но марий поэзийым нуно чотак вияҥденыт.

Илышгорно

Першут 1909 ий 20 Идым кечын Курыкмарий кундем, Пайскырык ялысе кресаньык ешыште шочын. Тудлан сылнымутчо лияш П.Эмяш полшен: Першутым 1926—1929 ийлаште Сурский шымияш школышто, 1929—1932 ийлаште Чыкмасе педтехникумышто туныктен. Ондакше П.Эмяш Унчо школышто С.Чавайным, вара Н.Мухиным поэзий корныш луктын.

Школышто возымыжым Першут «Мӱкш» рукописный журналеш вераҥден, педтехникумысо литкружокышто шуко моло cсерызе дене пырля кушкын. 1930 ийыште Марий кнага савыктышын курык марий филиалжым почмо да «У сем» журналым лукташ тӱҥалме. 1931 ийыште (3-шо №) журналыште тыге возымо: «Пет. Першутым шукын лыдыт. Тӹдӹн лыдышвлӓжӹ „У сем“ журналым сӹлнештӓрӓт».

Педтехникум деч вара 1932—1936 ийлаште сылнымутчо совпартшколышто марий йылмым да сылнымутым туныктен, шуко гана чапкагаз да премий дене палемдалтын. Тиде ийлаште ятыр почеламутым возен: «Лыдышвлӓ» (1935) погыкым, «Йымыдымын мырыжы» поэмым луктын. Вес кугу поэмыже — «Незер гӹч уланыш» (1934): икымше ужашыште йорло Павылын йöсланен илымыжым сӱретлыме, кокымшо революций да граждан сар годсо илыш нерген. Поэмым тӱрлö ритм дене возымо, у рифма-влак сылнештарат. Тыге возаш тудо С.Чавайн да Н.Игнатьев деч тунемын.

Икымше печатлыме почеламутшо — «Понгыжалт» («Кыралшы» газет, 1929 ий 29 Кылме). Тудо марий кресаньыкым у семын пашам ышташ да илаш ӱжеш.

Моло поэт семын Першут ондак калык муро да такмак семын возен, почеламутшо-влакым «муро» манын: «У муро», «Моктымо муро», «У ӱдырамаш муро», «Куштымо сем».

1936 ийыште «Ленин корны» газетыште (12 Шыжа) поэт тыге каласен:

«Сола мары мырывлӓ шукы улы. Лыдышат мыры лыдыш статьян ылеш. Тӹшец ӹне формыжым лыдышлан нӓлмӹлӓ? Мӹнь тӹшецок нӓльӹм. Пӓлӹм эдемвлӓ П.Г.Григорьев дон С.Г.Эпин тенгеок ӹштӓш шӱдевӹ».

Тыге тудо «Иквӓреш пӱкш погаш» муры семеш «Иквӓреш клубышкы», «Ирӹ жерӓн шактӓ» семеш «Пöртӹш ашкед пырышымат» у «муро-влакым» возен. 1940—1941 ийлаште, МарНИИ-ште пашам ыштыме жапыште, шуко мурым, калыкмутым поген. Нуно институтын архивыштыже аралалтыт — «Кырык мары халык мырывлӓ» (2005) кугу кнагаш, «У сем» журналеш (1992) савыктеныт.

1937 ийыште кугу репрессий лийын, Першутымат вурсеныт — «буржуазный националист- влаклан» полшенат маныныт. Поэт öрдыжыш кораҥын утлен: музыкал техникумышто тунемше К.Беляев дене илен — «Кыткы сӱӓн» поэмым возен. 1939 ийыште эрык шукырак лийын — Першут «Пеледшӹ сӓндӓлӹк» альманахым редактироватлен, тушан (3-шо №) «Кутко сӱан» поэмыжым савыктен. 1940 ийыште тудым Серызе ушемыш пуртымо, тунам характеристикыште тыге возеныт: «Поэма в массах читателей имеет огромный успех». М.Казаков тыге каласен: «Першутын „Кутко сӱан“ поэмыже марий литературын шöртньö фондешыже курымешлан кодеш».

Эн сай почеламутшо-влакым Першут 1940 ийыште «Пеледмӓш» кнагаш савыктен. Тыште Шочмо эл, йöратымаш нерген, сатирика, политика лирикым, йоча-влаклан возымым савыктыме. Южо почеламутшым калык йöратен мурен: «Йöратыме ӱдыр», «Таҥжым ӱдыр ужата» да молат.

Сылнымут-влак

Почеламут-влак

• Лыдышвлӓ сборник (1935)
• Понгыжалт (1932)
• У муро
• Моктымо муро
• У ӱдырамаш муро (У ӹдӹрӓмӓш мыры)
• Куштымо сем
• Иквӓреш пӱкш погаш
• Иквӓреш клубышкы
• Ирӹ жерӓн шактӓ
• Пöртӹш ашкед пырышымат
• У сусу
• Йошкар кутко-влак (1933)
• Йöратыме ӱдыр
• Таҥжым ӱдыр ужата

Поэме-влак

• Йымыдымын мырыжы
• Незер гӹч уланыш (1934)
• Кыткы сӱӓн

Сылнымут аклымаш

«Лыдышвлӓ» (1935) кнагаштыже поэт илышын саеммыжлан куанен, кыртмен тунемаш да пашам ышташ ӱжеш. «У ӹдӹрӓмӓш мыры» у еҥым тыге сӱретла:

Мӹньӹ шукы лыдынам -

Манмы йöн дон шаналтен!

Культурдымы ылшылан

Кидым веле шалалтем.

Мӹнь, солаштыш пеледӹш,

У пӓшӓэш пеледӓм.

Мошты семеш пелештен,

Ат мошты гӹнь, перегӓл!

Мӹнь ылам ударница,

Мӹньӹм мошты яратен!

Кӱ пӓшӓштӹ анзылны,

Тӹдӹм веле яратем.

Хоть пӓшӓштӹ, танцышты

Мӹньӹм мошты ӹвӹртен!

Вара лиӓм шанымет -

Яратымы ӹдӹрет.

Поэтын программыже «У сусу» почеламутышто коеш:

Эх, ӹлӹмӓш, ӹлӹмӓш, Тӹньӹм мактен мырем!

У сусу дон ӹвӹртӓш

Мӹнь кредӓлӓш пырем.

«Йошкар кутко-влак» (1933) почеламутыштыжо ончыкылык поэмын тӱсшö палдырна:

Кыткывлӓ шӱнгӓштӹм

Цилӓн кычен аралат.

Колхозвлӓ пӓшӓтӹм

Цилӓн ӹштӓш талашат.

„Кутко сӱан“ поэмыште поэтын талантше раш коеш. Калык мурын, калык йылмын тӱрлö оҥай таҥастарымашым, эпитетым, оҥартыш мутым кучылтын, Першут сӱан сценым пеш сай сӱретлен: теве кузе сӱан калык ӱдырым налаш кудалеш, теве кузе сӱаныште мурат да куштат, мом чиен шогалыныт. Тыштыже марий калыкын тӱсшым, койышыжым чын да шинчаш койшын почын пуымо. Лудмет годым тыге чучеш, пуйто тый мо лиймым шкеак ужат да шкеак колат. Поэмын геройжо-влак чыла шотыштат сай улыт: нуно пашам йöратат, мураш-кушташ пеш кертыт, икте-весе дене келшен илат, чыла пырля ыштат, неле жапыште тушман ваштареш лӱдде кредалыт. Качымарий ден оръеҥ икте-весыштым чот йöратат — нуным нимо ойырен ок керт, йöсö годым икте-весыштым огыт кудалте. Тиде мужыр шкенжым калык деч ок ойыро, калыкат тудым пагала, тушман деч утара.

Поэмыште сайын ончыктымо: мо тыгай пиалан илыш. Сюжетлан материалым калык илыш да калык йомак гыч налме, шуко мурым да такмакым, калыкмутым кучылтмо. Садлан тиде йöратыме поэма лийын. Першут Пушкин да Ершов семын у йомакым шонен луктын, илышым чын да мастарын сӱретлен кертын.

Кушкын шушо моло серызе семын Першут возаш тӱҥалше-влаклан пеш кугу полышым пуэн шоген. 1939 ийыште нуным поэт Йоласал кундем рӱдыш поген, сылнымут паша нерген ойлен, поэмыжым лудын. Тушто ончыкылык почеламутчо-влак Г.Матюковский, А.Канюшков лийыныт, поэмым шулен, чот куанен колыштыныт. Тидын нерген шарнен, варажым А.Канюшков тыге возен: «Ме, талантшылан öрын, пеш куанен колыштынна, шкат тыге возаш тӱҥалаш шоненна».

Н.Ильяков «Пет. Першут» очеркыштыже (III т., 1994) поэтын пашажым, туныктымыжым оҥайын сӱретлен: «Мӹнь шукы гӓнӓ тоныжы ӹлынам. Поэзи гишӓн попаш тӹнгӓлеш гӹнь, веремӓ эртӹмӹм викок мондет». Тӹдӹ мӹлӓнем стихотворенийы правилывлӓм простан, пӓлӓш лимӹлӓ ынгылдарен:

— «Аш-аш, эш-эш» шамак мычашвлӓ рифмымӓк ӹштен. Рифма остатка ударный слогеш вацшашлык.

Вара кӹжгӹ тетрадьым шӓрген лӓктӹ:

— Теве анжалдай доко. Тиштӓкен цилӓ ик слоган рифмывлӓ погымы ылыт. Ужыда: «кай, май, пай, рай». А теве кок слоганвлӓ: «ӓви, тӓ вет, тӓвӓ» дӓ молат. — Неужели цилӓ шамакымӓк сирен шоктендӓ? — мӹнь цӱдеем. — Ане, цилӓ ганьок, манаш лиэш. Теве — ик тетрадь. А каждый страницӹштӹ — кым столбик. Стихӹм сирӹмӹ годым керӓл шамакым моаш куштылемдӓ".

Кугу сар тӱҥалмек, поэт элнам герой семын аралаш ӱжын возен:

Партинӓ сӹнгӓш виктӓрӓ,

Кенӓ паштекшӹ кышкак!

ӓлдӓ фашиствлӓм пӹтӓрӓш,

Тӓнгвлӓ, цилӓн иктӹ гань!

Тудо умылен: сар неле да кужу лиеш, садлан чылалан чот тыршаш кӱлеш:

Фашист цуцалан шором пуаш

Пиш шукы келеш танк дӓ пушка.

Снабжаяш арминӓм соок

Труенӓ тилӹштӹ йӓнг пыток!

Сӹнгенӓ врагвлӓм соикток!

Тудын возымыжым «Фашизм ваштареш» тӱшка погыкыш савыктыме. Поэт сарыште топчо (артиллерист) лийын, талешке семын кредалын, сусырген, элна верч вуйжым пыштен.