Унчо (Морко кундем, сола)

Википедий — эрыкан энциклопедий гыч материал
Сола
Унчо
рушла Шоруньжа
56°27′41″ с. ш. 49°30′25″ в. д.HGЯO
Эл Россий Россий
Федераций субъектше Марий Эл
Кундем Морко
Эртыш да географий
Икымше гана палемдыме 1763
Шагат ӱштӧ UTC+3:00[d]
Калыкчот
Калыкчот 899 еҥ (2010)
Калык-влак марий, руш, суас
Инаныше-влак чимарий, танле, ислам
Официал йылме марий йылме да руш йылме
Цифрр идентификатор-влак
Телефон код +7 83635[1]
Почто индекс 425127[2]
Автомобиль код 12
Унчо (Россий)
Точка
Унчо
Унчо (Марий Эл)
Точка
Унчо
Логотип Викисклада Медиафайлы на Викискладе
Тиде мутын вес ыҥже-влак улыт. Унчо (ыҥ-влак) ончал.

Унчо (рушла Шоруньжа) – Российыште Марий Элын Морко кундемыштыже верланыше сола. Унчо ял шотан илемын рӱдерже. Калыкчот: 1054 еҥ (2004 ий)[3], 899 еҥ (2010 ий)[4]. 2019 ийыште Унчо «Финн-угор тӱнян тӱвыра рӱдыверже» лӱмым нумалеш [5].

Верланыме вер[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]

Морко ола сынан посёлко деч 37 километр эрвел могырно верланен.[6]

Эртымгорно[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]

Ял воктене кугу Мер Ото уло. Ялыште калык Колхозыш эр-эрденак пашам ышташ коштыт. Воктелнак 2-3-4 километр тораште вес ял-влак улыт: Ямбатор, Шлань, Муканай, Шурго, Сапуньжа, Уньжа. Ялыште шукынжо марий улыт. Тылеч посна татар, руш-влакат илат. Ялыште кум этажан у школым чоҥеныт. Йоча-влак школыш уло кумылын коштыт, тунемаш тыршат. Тыгак тӱвыра полат уло, калык, самырык-влак канаш, кушташ коштыт. Сельсовет, книгагудо уло, шуко кевыт да молат.

1763 ийыште Шор лӱман почиҥгаште 110 пӧръеҥ лийын. 1795 ийыште Шор ялыште 45 суртышто 148 пӧръеҥ да 127 ӱдырамаш иленыт. Шоҥгыеҥ-влакын каласкалымышт почеш, ожно ял чодыраште улмаш, кызытсе верже деч 4 меҥгылан йӱдвелнырак лийын.

1850 ийыште ял лишне Шор-Унчо эҥерыште кагаз фабрике, 2 вӱдвакш улмашыныт. Фабрикыште 20 еҥ пашам ыштен. Лукмо чыла сату Бухарашке да Азий деч ӧрдыжкӧ колталтын. 1859 ийыште Шор-Унчо (Тошто Унчо) ялыште 103 сурт лийын, тушто 208 пӧръеҥ да 227 ӱдырамаш иленыт. 1871 ийыште озаеҥан пӧртыштӧ школ почылтын, тушто туныктышылан Г.Я. Яковлев ыштен. Тиде школышто туныктышылан тыгак ыштеныт: сотемдарче, «Кынелза, шогалза» икымше марий гимным возышо Т.Е. Ефремов, сотемдарче Н.Ф. Бутенин, революционер-демократ П.Г. Григорьев (Эмяш), серызе да шанчыеҥ В.А. Мухин, серызе Тыныш Осып. Варарак моло тунемме заведений-влак почылтыныт: святитель Гурий братствын школжо, туныктышо-влакым ямдылыше Унчысо кок классан школ, черке-приход школ, Унчысо ӱдырамаш школ. 1893-1894 ийлаште ялысе илыше-влак II гильдиян купеч В.Г. Поляковын оксаж дене черкым чоҥеныт.

1902 ийыште Шеҥше волостьыш пурышо Унчо селаште 121 сурт лийын, тушто 368 пӧръеҥ да 420 ӱдырамаш иленыт. Калык тӱҥ шотышто мланде пашам ыштен, чодырам руэн, сонарлен, тегытым луктын, кидпаша арверлам ыштылын. Сатум Атнысе, Параньгасе пазарлаште ужален. Еҥ-влак олым леведышан пу пӧртлаште иленыт. Сурт вольыкым кучаш да кочкыш шапашым аралаш изирак оралтышт лийын.

1911 ийыште Унчо селаште пазар площадь лийын, 2 апшаткудо, 2 вакш, 3 бакалейлык да 2 сыра кевыт ыштеныт.

1919 ийыште Шеҥше волостьысо депутат-влакын погынышт лийын, тушто Унчо исполнительный комитетын вуйлатышыжлан В.А. Афанасьевым сайленыт. 1925 ийыште комсомол ячейке, а 1927 ийыште пионер организаций ышталтыныт.

1929 ийыште еҥ-влак «Айблат» лӱман колхозым чумыреныт, вуйлатышыжлан А.А. Сидоровым сайленыт. Тиде ийынак «Йошкар пеледыш» пайремым эртареныт. 1930 ийыште ялозанлык артельыш 17 еш пурен. 1932 ийын пожар годым имне двор ден 150 гыч 30 имне йӱленыт.

1931 ийыште Унчо ялсоветын пунчалже дене черкым тӱчыныт, оралтыштыже клубым почыныт, кызыт тыште культур пӧрт верланен.

1933 ийыште медицине пунктым почмо, фельдшерлан Шеҥше ялыште илыше Е.Р. Романов ыштен. Электростанцийым ыштымек, 1934 ийыште селашке электротул толын. Электростанцийжым молотилкым пӱтыраш ыштеныт. Но тудын куатше тидлан ситен огыл, сандене электровийым икмыняр сурт кӧргым волгалтараш кучылтыныт. 1936 ийыште селашке икымше тракторым конденыт, туддене Шеҥше гыч Е.Р. Романова ыштен.

1935 ийыште чумыр калык 1079 еҥ лийын, тышеч 768 еҥ колхозышто ыштен. 1939 ийыште шурным кугун поген налыныт — ик гектар гыч 30 центнер лектын. Ялозанлыкым вияҥдымаште сай лектышыш шумылан колхоз вуйлатыше Н. Изиев Москосо ялозанлык ончерыште лийын.

1941—1945 ийласе Кугу Отечественный сарыш Унчо селан 234 шочшыжо каен, тышеч 122 колен.

1952 ийыште Шора эҥерыште 25 кВт куатан гидроэлектростанцийым чоҥеныт. Тыште тылеч ончыч, 1940 ийла мучаште, чоҥымо пилораме ыштен. 1957 ийыште селашке радио толын. Тиде ийынак телефон кылым шупшмо.

1964 ийыште колхоз правленийышке «Сигнал-2» маркан телевизорым налыныт. 1974 ийыште столовыйым чоҥымо, вес ийынже — кинде пекарньым. 1978 ийыште 600 вуй тӱкан шолдыра вольыклан комплексым пашаш колтымо.

1970 ийлаште еҥ-влак шкаланышт суртым чот чоҥаш тӱҥалыныт. 1976-1977 ийлаште Школьный лӱман у урем шочын, варарак — Зелёный урем, самырык-влаклан 12 пачерым чоҥеныт. 1988 ийыште 90 веран йочасадым почмо, ик уремышке вӱд пучым шупшмо. Еҥ-влак баллонысо газ дене пайдаланаш тӱҥалыныт.

1991 ийыште «Передовик» яозанлык артель вуйлатышылан Г.С. Григорьевым сайленыт. Тудын чулымлыкшылан да тыршымыжлан кӧра ик сменыште 300 кг соктам лукшо цехым, вольыкым шӱшкылмӧ цехым, мастерскойым, портышкемым ыштыме цехым, межым кырыме цехым почмо, терым, орвам, печкем, сурт-кӧргӧ мебельым ышташ тӱҥалме. Варарак изи пекарне киндым кӱэшташ тӱҥалын, механический вакшым пашаш колтымо, тудо чыла тӱрлӧ сорт ложашым йоҥыжтен. Нине цех-влак тӱҥ паша лектышын 10 процент парышыжым конден. 1992 ийыште у кочмыверым почмо. Самырык-влаклан кок пачеран 10 пӧрт чоҥалтын, тиде ийынак Унчо села ден райрӱдӧ коклаште пеҥгыде ӱмбалан корным ыштен шуктымо.

2003 ийыште 360 верлан у школын негызшым пыштыме.

Экономик[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]

Ял озанлык[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]

  • «Кумыллык» фермер озанлык;
  • «Передовик» ял озанлык артель.

Туныктымо учреждений[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]

  • Унчо кыдалаш тӱҥ шинчымашым пуышо школ.
  • Школ-сад.

Тӱвыра[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]

  • Унчо книгагудо
  • Морко районымо музык школын филиалже.

Тазалык аралтыш[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]

  • Фельдшерско-акушерский пункт.

Лӱмлӧ еҥ-влак[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]

Кылвер-влак[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]

Галерей[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]

Унчо селаште Ӱярня пайрем. 2019 ий ӱярня тылзын 10-шо кечыже.

Литератур[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]

  1. История сел и деревень Республики Марий Эл. Моркинский район: Сборник документальных очерков. – Йошкар-Ола: Комитет Республики Марий Эл по делам архивов, Государственный архив Республики Марий Эл, Администрация муниципального образования «Моркинский район», 2004. – 320 с. ил. С. 260.
  2. Иван Евсеев. Ӱжаран Унчо велне. Йошкар-Ола. 2017
  3. Морко. Замечательные люди удивительного края. Сборник документальных очерков. — Йошкар-Ола: Редакция газеты «Марий Эл», 2002. — 240 с.

Важ-влак[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]

  1. Телефонные коды Республики Марий Эл.
  2. Почтовые индексы. Марийская республика, Моркинский район.
  3. Село Шоруньжа (Шор-Уньжа, Старая Уньжа, починок Шор).
  4. Численность населения городских населенных пунктов, сельских населенных пунктов. Моркинский муниципальный район.
  5. Унчо — культурная столица финно-угорского мира 2019 года
  6. Торалык Яндекс.Карте-влак ӱзгарын полышышт дене висалтын.
  7. Электронный банк документов «Подвиг народа в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.».