Конаков, Александр Фёдорович: версий-влак коклаште ойыртем

Википедий — эрыкан энциклопедий гыч материал
Контентым кораҥдыме Контентым ешарыме
Тӧрлымашын возен ончыктымашыже уке
Тӧрлымашын возен ончыктымашыже уке
8 корно: 8 корно:
|тыршымаш алан = [[серызе]], [[почеламутчо]], [[драматург]], [[прозаик]], [[туныктышо]]
|тыршымаш алан = [[серызе]], [[почеламутчо]], [[драматург]], [[прозаик]], [[туныктышо]]
|шочын = 9.09.1887
|шочын = 9.09.1887
|шочмо вер = [[Озаҥ губерний]], [[Царевококшайск уезд]], Купсола ял
|шочмо вер = [[Россий империй]], [[Озаҥ губерний]], [[Чарла уезд]], Купсола (кызыт [[Купсола (Кукнур ял шотан илем)|Купсола]]) ял
|гражданство = {{флагификаций|Россий империй}}<br /> {{Флагификаций|Совет Ушем}}
|гражданство = {{флагификаций|Россий империй}}<br /> {{Флагификаций|Совет Ушем}}
|подданство =
|подданство =
22 корно: 22 корно:
}}
}}


'''Александр Конаков''' (Александр Фёдорович Конаков) ({{Шочын|1887|09|9}}, [[Озаҥ губерний]], [[Царевококшайск уезд]], Купсола (кызыт [[Купсола (Кукнур ял шотан илем)|Купсола]]) ял – {{Колен|17|02|1922}}, [[Марий автоном область]], [[Шернур]] ола сынан посёлко) — [[марий]] [[серызе]], [[почеламутчо]], [[драматург]], [[прозаик]], [[туныктышо]].
'''Александр Конаков''' (Александр Фёдорович Конаков) ({{Шочын|1887|09|9}}, [[Россий империй]], [[Озаҥ губерний]], [[Чарла уезд]], Купсола (кызыт [[Купсола (Кукнур ял шотан илем)|Купсола]]) ял – {{Колен|17|02|1922}}, [[Марий автоном область]], [[Шернур]] ола сынан посёлко) — [[марий]] [[серызе]], [[почеламутчо]], [[драматург]], [[прозаик]], [[туныктышо]].


== Илыш корныжо ==
== Илыш корныжо ==


=== Йоча да тунемме жап ===
=== Йоча да тунемме жап ===
Александр Конаков [[Озаҥ губерний]], [[Царевококшайск уезд]], Купсола (кызыт [[Купсола (Кукнур ял шотан илем)|Купсола]]) ялысе кресаньык ешеш 1887 ий  идым тылзын 8-ше кечынже шочын. Ачаже — Фёдор  Михайлович тыглай  кресаньык лийын. Ешыштышт чылажге шым йочам ончен-куштеныт:ныл эргым- Александр, Марк, Семён, Тихон да кум ӱдырым: Анастасия, Елена, Александра. Эн кугу изаже Семён — шке кундемыштышт кумдан палыме апшат, кокымшо — Марк,  пушеҥге гыч пӱчкеден, пужарен, лӱмылен кӱлеш пу ӱзгар-влакым ыштылше пашазе лийын (столяр).
Александр Конаков [[Озаҥ губерний]], [[Чарла уезд]], Купсола (кызыт [[Купсола (Кукнур ял шотан илем)|Купсола]]) ялысе кресаньык ешеш 1887 ий  идым тылзын 8-ше кечынже шочын. Ачаже — Фёдор  Михайлович тыглай  кресаньык лийын. Ешыштышт чылажге шым йочам ончен-куштеныт:ныл эргым- Александр, Марк, Семён, Тихон да кум ӱдырым: Анастасия, Елена, Александра. Эн кугу изаже Семён — шке кундемыштышт кумдан палыме апшат, кокымшо — Марк,  пушеҥге гыч пӱчкеден, пужарен, лӱмылен кӱлеш пу ӱзгар-влакым ыштылше пашазе лийын (столяр).


А. Ф. Конаков лу ияшак  Аҥанур земский школыш  тунемаш пурен, варажым – Лаж  двухклассный училищщышто тунемын. Тиддеч вара Кукарка (кызыт Советск ола) учительский семинарийым тунем пытарен.
А. Ф. Конаков лу ияшак  Аҥанур земский школыш  тунемаш пурен, варажым – Лаж  двухклассный училищщышто тунемын. Тиддеч вара Кукарка (кызыт Советск ола) учительский семинарийым тунем пытарен.

17:46, 2 пеледыш 2017 жаплан версий

Александр Фёдорович Конаков
Александр Конаков
Файл:КОНАКОВ.jpg
Шочын 1887 ий 9 идым(1887-09-09)
Шочмо вер Россий империй, Озаҥ губерний, Чарла уезд, Купсола (кызыт Купсола) ял
Колен 1922 ий 17 пургыж(1922-02-17) (34 ий)
Колымо вер Марий автоном область, Шернур ола сынан посёлко
Эл
Тыршымаш алан почеламутчо, прозаик, Драматург, общественный деятель

Александр Конаков (Александр Фёдорович Конаков) (1887 идым 9, Россий империй, Озаҥ губерний, Чарла уезд, Купсола (кызыт Купсола) ял –17 пургыж 1922, Марий автоном область, Шернур ола сынан посёлко) — марий серызе, почеламутчо, драматург, прозаик, туныктышо.

Илыш корныжо

Йоча да тунемме жап

Александр Конаков Озаҥ губерний, Чарла уезд, Купсола (кызыт Купсола) ялысе кресаньык ешеш 1887 ий  идым тылзын 8-ше кечынже шочын. Ачаже — Фёдор  Михайлович тыглай  кресаньык лийын. Ешыштышт чылажге шым йочам ончен-куштеныт:ныл эргым- Александр, Марк, Семён, Тихон да кум ӱдырым: Анастасия, Елена, Александра. Эн кугу изаже Семён — шке кундемыштышт кумдан палыме апшат, кокымшо — Марк,  пушеҥге гыч пӱчкеден, пужарен, лӱмылен кӱлеш пу ӱзгар-влакым ыштылше пашазе лийын (столяр).

А. Ф. Конаков лу ияшак  Аҥанур земский школыш  тунемаш пурен, варажым – Лаж  двухклассный училищщышто тунемын. Тиддеч вара Кукарка (кызыт Советск ола) учительский семинарийым тунем пытарен.

Тудым пытарымеке А. Ф. Конаков  Нижний Кугенер школышто туныктышылан  пашам ышта, 1908 ий гыч Коҥганур двухклассный училищыште туныкта.

1914 ий гыч 1917 ий марте Вятка (кызыт Киров) оласе учительский институтышто тунемеш.  Институтышто тунеммыж годым Конаков тÿрлö газетлашке, институтысо журналышке возгала, руш йылме гыч марлашке статья-влакым кусарен печатла.

1917 ийыште Вятский Учительский институтым тунем лекмек, Конаков салтакыш кая да армийыште талук наре лиеш. Армийыштак Октябрьский социалистический революцийым куанен вашлиеш, социалистический революцийын ӱшан салтакше лиеш. 

Школ да мер илыш

Туныктышо улмыжым шотыш налын, тудым армий гыч утарат. Граждан еҥ лиймек, ондак журналист пашаш ушна, «Ӱжара», «Йошкар салтак», «Марий илыш» газетын корреспондентше лиеш. Туге гынат школ паша тудлан утларак лишыл улмаш. 1918 ий март тылзыште армий гыч мöҥгыжö толеш, икмыняр жап Кукнурышто ила, варажым Роҥга селасе 2 ступень школыш туныктышылан пура. Ты жапыште  тудо чÿчкыдынак марий яллашке лектеда, докладым, лекцийым ышта, шемер-влаклан волгыдо, совет илышыш лекме нерген умылтара. Газетлашке воза, марий яллаш тÿрлö кружокым почеда. 1918 ий май тылзыште тудын вуйлатымыж дене У Торъялеш  ик тыгай кружок почылтын. Тиде кружокын программыж нерген Александр Федорович 1918 ий 7 июньышто лекше 35-ше номеран «Ӱжара» газетеш тыге возен:

«Марий коклаште шуко еҥ  «кумышка» манме шакше вÿдым шолта. Тыге кочшаш киндым арам локтылыт. Йÿмö дене шуко осал лиеш: кредалыт, вурседылыт, еҥым пуштедат, сусыртат да монь. Илаш сае лийже, осал паша марий коклаште ынже лий манын , арака шолтымым чараш ыштышна. Вуйге марий калыклан каласен пуаш аракан осалжым. Ваш-ваш чараш кÿлеш.

… Шушаш шыжылан калык туныкташ курсым почаш. Туныкташ кÿлеш: кузе, могай корно дене илаш, кузе марий илышым нöлташ, кузе шурно-киндым ÿдаш, садым шындаш, мÿкшым ончаш, тÿрлö- тÿрлö нергештат тöрлаташ».

Конаков лекций ден докладлаште, шкенжын печатлыме статьялаштыже шемер-влаклан мом ышташ кÿлмö, совет властьын пуымо эрыкше дене кузе пайдаланыме нерген – чылажымат лым лийде умылтарен шога.

Александр Федорович Конаков армийыште коштын, Октябрь революций тулеш сознанийже шуаралтын. Тудо шкенжын умылымыжым шемер калыклан уло кумылжо дене почын пуаш тыршен.

Великий Октябрьский социалистический революций  калыклан мом пуэн, совет власть мо дене лишыл да родной, калыклан кузе илышыш лекташ-А.Ф.Конаков шуко статьяштыже рашемден. Теве 20-шо номеран «Йошкар салтак» газетеш печатлыме «Моло калыкым поктен шуына, нунын дене тöр лийына» статьяш тудо тыгерак воза:

«Ынде Октябрь революций лийме деч вара чыла калык тöр лийын… кугу чодыра лоҥгашак, куп лопешан верышке, изи шикшан пöртышкö эрык увер- марий коклашке миен шуо. Мо тугай эрык? Мо тугай революций? Мемнан марий калык пелыже, але утларакшат, кызытат огыт ыҥыле. Совет властьым вуйлатыше Ленин лÿмым огыт шинче. Мо тугай совет власть- ты марте умылен налын огыт керт. Молан тыге? »

Марий интеллигенций кокла гыч южыжо у илыш ыштыме пашам йÿштö шÿм дене ончен улыт.  Санденак А.Ф.Конаков тыгай марий-влакым вурса. Молан манаш гын, нуно тиде паша деч öрдыжтö шогат, у илыш ыштымыжым уждымыла, колдымыла койыт, пуйто нуно шинчаштым «лÿмын кумен шинчат, пылышыштым регенче дене петыреныт», манеш тудо. У илыш ыштыме пашашке А.Ф.Конаков марий учитель-влакым ÿжеш.

Шкеже, естествознанийым, химийым туныктышо, Александр Федорович естественно-научный тема лекцийым, докладым ыштен, калык коклашке материалистический мировоззренийым шарен. Мутат уке, ту жапыште пÿртÿсыштö лиедыше явлений- влакым материализм негызеш умылтарымаш пеш кÿлешан лийын. Нине лекций атеизм шÿлышан лийыныт да нуным эртарыме дене марий ватын тÿрлö «манеш-манешыжын» шоякше чараш лектын.

1918 ий 15 октябрьыште А,Ф. Конаков Царевококшайскысе (Краснококшайскысе) 12-шо №-ан учительский семинарийыш естествознанийым, химийым туныктышылан пашам ышташ кусна. Тышан тудо йöршеш угыч физико-химический кабинетым почеш да пашажым шкак вуйлата. Физико-химический кабинетым сайын пойдараш манын, тудо ятыр гана Вяткыш, Озаҥыш  миеда, тушеч кÿлеш препаратым, приборым, химический реактивым кондеда. Ту жапыштак Педагогический Советын секретарьжылан шога.

Краснококшайский Учительский семинарийыште Конаков тыштак ыштыше марий композитор Палантай  дене вашлиеш да тудын дене  пырля семинариеш самодеятельный да драмматический кружокым почеш. Драмакружоклан кÿлшö пьесым шкеак воза.

Самодеятельный ден драматический кружок оласе клублашке,ола воктенсе яллашке спектакль да концерт дене чÿчкыдын лектеден. Драмкружокын вуйлатышыже, режисёржо, а шукыж годым артисжат Конаков шкеак лийын. Тиде драмкружок южгунам спектакльым оксала ончыктен, а погымо оксажым тулыкеш кодшо йоча-влаклан полшымо фондыш пуен.

Семинарийысе драматический ден самодеятельный кружок-влакын чапле пашаштым общественность кÿкшын аклен. Тыге, красноармйский клубышто концертым да постановкым чÿчкыдын пуымыштлан нине кружоклан 1918 ий 17 декабрьыште оласе военный комиссариат таум каласен. А 1919 ий 14 мартыште Совет-влакын краснококшайский съездышт нунылан таум ыштен.

1919 ий 17 январьыште Вятка (Киров) олаш Вятский губисполком пелен губернский секций почылтеш.Тиде секций 14-ше февральыште «Марий комунист» газетым лукташ тÿҥалын. Газетын номерешыже тыге возалтын:

«Шуко ий мармй калык йöсланен илыш.Тудын вачыштыже кугыжа, поян, купеч, поп куанен модын илышт. Нуно, куанен илаш манын, марий калыкым ондален, пычкемыште ашненыт. Мемнан марий калыклан ожно нимогай школым ышташ, тунемашат эрыкым ышт пу.

Ынде маланна, тошто, шÿкшо илышым сайын уаҥден, шкенан илыш пашам ончышо Советнам чоткыдын кучаш кÿлеш.Чыла тÿня шемер калык вияҥын шога. Уло тÿнясе поян, буржуй-шамыч, пытымыштым шижын, сöйым луктын, пашазе калыкым пызырен шындынешт. Уке, родо йолташ-шамыч! Нунылакынилыш ынде эртыш…

Йорло марий илыш тöрлатыме пашат-шке кидыштет! Ит мале! Чыла тÿнясе шемер калык дене кид кучен, у илышышке пурена.Эрыкым аралыза! Советым пеҥгыден кучыза! Мемнан тыршыше марий коклаште йолко, поян, купеч, буржуй ынже лий.Тыгай тушманым пытараш кÿлеш».

«Марий комунист» газет лекташ тÿҥалмым пален налмек,  А.Ф. Конаков первый номерла гычак тудын активный корреспондентше лиеш.Ты газетеш тудо ятыр заметкым, статьям, почеламутым, фельетоным печатла. Шкенжын почелмутлаштыже Александр Фёдорович революций деч ончычсо тошто илышым карга, тудын косажым пытарен, у илышыш лекташ ÿжеш; фельетонлаштыже поп, карт-влакым поньыжеш, нуным шакше пашаштым тÿжвак луктын шога, шочмо йылмыштым  йöрдымыш лукшо марий еҥ-влакым  шылтала.

1919 ий 10 майыште Краснококшайск оласе профсоюз-влакын чумыр погынымашышт лийын. Тудын пунчалже почеш организаций ден учрежденийласе чыла пöръеҥ-влакым армийыш мобилизоватленыт. Учительский семинарийын туныктышыжо Александр Фёдорович Конаковат Йошкар Армий радамыш кая. Тудо Озаҥыш, Приволжский окружной военно-хозяйственный курсыш, логалеш.

А.Ф. Конаковын Учительский семинарийыште (варажым тудо «Педагогические курсы» маналтын) уке лиймыже школ пашаште кугу кӱрылтыш семын шижалтын. Тидым педагогический курс советын калык образований шотышто Краснококшайский уездный отделлан колтымо письмаж гыч ужына. Конаков- химий да естествознанийым , марий историйым туныктышо спецалист- марий калык гыч школьный школьный пашаеҥ-шамычым ямдылыше курсын ик эн уста, чолга руководительже; тудо моткочак кӱлешан еҥ. Педагогический паша гыч налын, тудо вес пашаш колтымо дене Марий республикын гражданке-шамыч коклаште ыштен шогымо пӱтынь культурный пашаште тудын кӱлешлыкше шижалтеш».

1920 ийыште А.Ф. Конаковым Йошкар Армий радам гыч мӧҥгыжӧ колтат. Тудо Шернур педагогический курсышто пашам ышташ тӱҥалеш да кӱрылтдеак Вятский губисполком да Уржум уездысе исплком пелен почмо Марий секций дене пеҥгыде кылым куча. Нунын кӱштымыштым шуктен, Уржум уездыште марий яллаш культпросветкружокым, лудмо пӧртым, драмкружокым почеда.

Каласаш кӱлеш, 1920 ий 28 апрельлан Уржум марий секций 18 культпросветкружокым, 8 драмкружокым, 14 библиотека-читательный залым, 6 изи библиотекым, 80 лудмо пӧртым, 1 молодежь союзым ушен шоген. Тиде пашам ыштымаште Марий секцийлан Шернур педагогический курсышто туныктышо ден туенмше-влак кугун полшеныт. Шернур педагогический курс Вятский губисполком пеленсе Марий секцийын вуйлатымыж дене тунам демократический, революционный шӱлышан марий культурын, искусствын, литературын пеҥгыде, ӱшанле центрже лийын. Тудо калык коклаште чынак кӱлшӧ политический, советский, просветительный пашам ыштен шоген.

Ты жапыште Шернур педагогический курсын ик пагалыме еҥже Александр Федорович Конаков лийын. Тудын вуйлатымыж почеш тиде школышто кок тӱшкан драмкружокым погат, шемер-влаклан лекторий почылтеш, кум литературный журналым («Эр мут», «Марий мут», «Немда вӱд») лукташ тӱҥалыт. Конаков шке йырже поэт да журналист-влакым: Шабдар Осыпым, С. Шубиным, К. Васиным, Синцовым пога, нунылан кертмыж семын литературный полышым пуэн шога, шкежат шуко почеламутым воза.

Шернур педагогический курсышто пашам ыштыме жап А.Ф. Конаковын илышытыже путырак саскан да пайдале лийын. Тудо Вяткысе «Марий илыш» газетын активный корреспондентше, драматург, режиссер, артист лийын, драмкружокын вийже дене Шернуреш да лишыл яллаш кажне арня вуеш спектаельым ончыкта. Тиде жапыштак краеведческий пашамат уло кумылжо дене ыштен шога. Тудо шке вийже дене 1920 ий 27 майыште Шернур селаш, тӱрлӧ экспонатым поген, музей выставкым почеш да кум консультантым ямдыла. Тиде паша нерген 1920 ий 7 июльышто лекше 11-ше номеран «Марий илыш» газетеш печатлыме «Сернур курсын пашаже» статьяште тыге ойлалтеш:

«27 майыште Йошкар пеледыш пайрам кечын марийын тошто арверым ончыктымаш почылто. Окса уке гынат, чон пытен пижше преподаватель А.Ф.Конаков шуко сай арверым поген конден. Тушто тыгай арвер уло:

1.Тошто марийын тӱрлӧ кайыквусо кучымо пого: кугу атер (пире кучымо); изи атер (ур ден мераҥ кучымо); йоҥеж; лу вуян шӱшкан пикш; алдыволак (пире вондо).

2.Тошто атыла:кугу алдыр, леҥеж, шушлык,вурдан корка, пестер (лаче), пикш калта, кудышто под сакыме эҥыжа, пайганда, туйыс.

3. Тӱрлӧ шоктымо ӱзгар: кӱсле, комыж, ӱдырвуч, шӱвыр-шамыч, тӱмыр.

4. Тошто вургем:шарпан,нашмак, сорока,шымакш (ныл шӱдӧ ияш шымакш улыт), шурка (тиде шурка пеш тошто вургем, чимарий коклаш веле кодын; тыгай шурка одо калыкын эрзе, мокша калыкын уло), тувыр, шовыр, ончылшовыч, ӱштӧ, шыркама, шӱшер-шамыч.

5. Сернур кундемыште шочшо шудо-влак, тӱрлӧ- тӱрлӧ кӱ; тошто кайыквусын кӱэмге лу: мамонт оҥылаш лу,тудынак оҥгыр пӱйжӧ (лачак вич кремгам шупшеш).

6. чыла марий калыкын шке йылмыж дене печатлыме книга, газет да журнал-влак.

Марий писатель Дмитрий Федорович Орай 1929 ий 16 июньышто лекше 25-ше номеран «Марий ял» газетеш печатлыме «Йошкар пеледыш пайремым лукшо Конаковым пагалена» статьяште, Йошкар пеледыш пайремлан тӱҥалтышым пыштыше А.Ф.Конаковым шарналтен, тыге воза: «Шемер марийын тошто семыкым вашталтыше чевер Пеледыш пайрамже шуын. Семык пайрам годым марий калык шке ойгыжым арака дене мушкаш тӧчен. Семык- калыклан пычкемыш гыч лекташ эрыкым огеш пу. Йомдарыме, сусыргымо деч, илыш локтылмо деч молым нимомат тудо пуэн огыл. Волгыдым гына шойыштен шоген»..

Ик жап тиде пайрем мондалтын ыле. Кызыт тудо адакат илаш правам налын, да республикысе шемер – влак ынде тудым кажне ийын пеш кумдан палемдат.

1921 ийыште Александр Федоровичым уэш армийыш налыт. Тиде ганаже тудо Шернурешак Кантонный военный комисариатеш пашам ышташ кодеш. Тудо военкомын помощникше лиеш.

 1921 ий Марий кундемыш шуко орлыкым конден – тудым чодыра пожар, шужен йӧсланен илымаш тӱнчыктареныт. А.Ф.Конаков военкоматысе пашажым тиде неле пагытыште калыкын илышыж дек чакемеш, тудлан кертме семын полшаш тыршен. Облать ден кантонысо партийный да советский организацийын заданийышт дене тудо уполномоченный семын, корреспондент семын калык коклаш лектын коштын, партийын, совет властьын политикыштым умылтарен, шемер – влакын йӧсӧ илышышт нерген газет гоч каласкален шоген.

Теве 1921 ий коло кумшо номеран «Известия» газетеш (тудо Чарла олаште лектын) «Шернур кантон гыч» серыш печатлалтын. Тудым А.Конаков ик тыгай командировка деч вара возен.

«Кече шинче, - воза Конаков, - рӱмбалгыш. Ме ик маий ялыш толын пурышна. Пуста. Уремыште ик еҥат ок кой. Нимогай йӱк – йӱан.илыш пуйто порволен. Южо окна гыч чыра тул авалтеш.

- Имне ноен. Малаш пураш перна, - манеш йолташем.

Мый келшышым, да ме ик пӧртыш пурен шогална. Ӱстембалне коля тул йӱла. Ала – кушто пычкемыште самовар ложге шолеш. Окна воктенсе лопка олымбалне кок йоча шинча, кылменыт дыр – ужгаш пӱтыралтыныт.

- Поро кас… Озаже уло? – йодам.

- Уло, - коҥгавач пӧръеҥ йӱк шокта. Изиш лият, пеҥыж-пеҥыж воктекем толын верланыш.

- Касеш кодынна да, малаш пуртет? – манам.

- Малаш? Пурташыже пуртем да, кудемже йӱштӧ. Пу пытен. Шке черле улам. Кум тылзе эртыш – киндым ужмаш уке… кочкына коншудо ден пареҥге лапашым.

Тиде годым пӧртыш ӱдырамаш пурыш. Кидыштыже чойн кӧршӧк.

- Авай,кочкаш! Няням пу, ав-вай! – чон йӧсын эҥырат икшывыже – влак.

- Чыталтыза пыртак, ньоньоем – влак… Чыталтыза исак.

Йоча-влакын йӱкыштым кольымат, тӱсленак ончальым. Нуно ялтак явылген пытеныт. Чурийвылышышт мланде тӱсым налын, шинчашт лакемалт волен. Авашт ӱтембак самварым кондыш, кӱмыжеш пареҥым нумал тольо. Чыланат ӱстел йыр верланышт.

- Унам сийлаш кӱлеш ыле да… нимо дене, - пелештыш сурт оза.- Киндынаже монар гай пешкыде.

Ту «киндым» кидышкем нальым. Неле, мландешӱй гай шеме – коля тул волгдыштат чолгыжалта гына.

- Коншудо кинде, - умылтара оза вате. – пыртак пареҥгым ешарем, пыртак писте ложашым. Тамже йӧршынак уке да… мом ыштет. Кочкына… Меже айда керек – илышнам иленна. Икшывына орланат: кочмекшт, мӱшкырышт карна да путырак йӧсын васарат.

Чонлан чытышаш гаят огыл. Омсадӱрыш каен, сумкам гыч пытартыш шултыш уржагиндым луктын катышым да орлыкан йоча – влаклан пуышым. Шинчашт кенета волгалт кайыш, чурийышкышт куан тӱс пурыш.

- Чӱчӱй, нал мыйым пеленет, - изиракше, иктаж куд ияшрак йоча, шинчашкем ончен ойла, - тыйын киндет уло…

- Йоҥылыш лият, пагалымем, уке шол, - манам тудлан. – мыламат нормым гына пуат… чылтак шужен илыме деч… А тендам йоча пӧртыш вераҥдаш кӱлеш. Тушто пукшат - йӱктат.

- Э- э, куш мемнан гайлан! – сурт оза кидшым лупшале, коншудо киндыжым пурлалын, чайым подыльо. Вара ешарыш: - Ту пӧртыштӧ олагӧргӧ калыкланат вер ок сите дыр…

Оза вате кугызан ойжым лугыч ыштен, пелештыш:

- Адакше чонан улмо ӱмбачак, мо манын, шке шочшым казна кидыш наҥгаен кудалтем… Уке, садак илышаш кечына чакем шынрак. Шужен илышылан шуко кӱлеш, ужат…

Мылам намыс лие. Малаш пурымемланат ӧкынышым…

Полыш кӱлеш. Тачак, кызытак полыш кӱлеш, родем – влак! Уке гын тӱжем дене – тӱжем дене орлыкан йоча, нунын ача-авашт, коча-ковашт шужен колат.

Йошкар пеледыш пайремын ачаже

1920 ий7 июльышто лекше 11-ше номеран «Марий илыш» газетеш печатлыме «Сернур курсын пашаже» статьяште тыге ойлалтеш:

«Конаков йолташ тидым шотлен налын, моло йолташыже-влак дене пырля… Шернуреш Йошкар пеледыш пайрамым лукто… Конаков йолташын лӱмжым пеш пагалаш кӱлеш. Садланак тудын лукмо Йошкар пеледыш пайрамжым тений кумдан ышташ кӱлеш».

Йошкар пеледыш пайремым могай шонымаш дене эртараш тӱҥалме? Тудын программыже могай улмаш? Нине йодышлан Конаков тыге вашештен: «Йошкар пеледыш пайрам - у, советский илыш пайрам; Йошкар пеледыш пайрам – марий шемер-влак коклаш кнагам, газетым, журналым уртарак шарыме кече; Йошкар пеледыш пайрам – шемер-влакым комунистический партий, Совет йыр чакырак поген чумырымо кече.

Йошкар пеледыш пайрам – марий калык коклаште озаланыше тошто илыш – йӱлам у совет илыш – йӱла дене вашталтыме кече; Йошкар пеледыш пайрам– марий калык коклаште тӱрлӧ лекций, доклад, доклад гоч у, ончыл агротехнический мероприятий - влакым  утларак шыҥдарыме кече; Йошкар пеледыш пайрам – марий калык коклаште шарлыше тӱрлӧ социальный чер ваштареш кучедалме кече…»

Тышеч раш: Йошкар пеледыш пайрем Александр Федорович Конаковын илымыж годым мемнан калыкын кӱлешан да пайдале национальный пайремже лийын. Ожно, кугыжан власть годым, индыралт орланыше, а кызыт моло калык дене тӧр праван лийше, эрыкан марий калык тиде кечын совет властьлан да коммунист партийлан алал кумыл дене таум ыштен, шкаланже ончылан шуктышаш  программым, задачым палемден.

Йошкар пеледыш пайремым вуйлатыше А.Ф.Конаков 1920 ий 23июньышто 9-ше номеран «Марий илыш» газетеш печатлыме «Йошкар пеледыш пайрам – Шернур курсын пашаже» статьяште пайремын первый кечыже кузе эртыме нерген тыге воза:

«Майын 27  кечыштыже Шернурышто пеш кугу пайрам лие. Эрдене эрак калык толаш тӱҥале. Пеш шуко ӧрдыж калыкат 50 – 60 меҥге кокла гыч толын улыт. Чыла калык педагогический курсыш погыныш. Тушечын йошкар флагым налын, «Интернационалым» мурен, уремыште коштыч. Вара калык пӧртеш митинг, концерт (кутырымаш, ойлымаш да мурымаш) лие, тунемше калык-шамыч, марий пӧлкаште  вуйлатыше - шамыч калыклан пайрам саламым каласышт. Тенийсе илыш нерген, ончыкылык илыш нергенат ойлалте. Мо марий калыклан ышталтын, адак мо ыштышаш уло – чылажымат лончылен каласышт».

Тиддеч вара Йошкар пеледыш пайрем эркын-эркын «Шернур пайрам» рамка гыч ӧрдыжкӧ лектын да национальный марий пайремыш савырнен. Сандене 1923 ий 11 майыште Марийский Областной Исполнительный комитет пунчалым луктын: 1923 ий гыч тӱҥалын, Йошкар пеледыш пайремым Марий Областьысе шемерын революционный пайремжылан шотлаш. Ты пайрем кечын Марий областьысе шемер - влакым Совет власть ден коммунист партий йыр чак чумыраш, таза, у илыышым ышташ виянрак пижаш. Тидын нергенак изиш варарак ВКП(б) Марий Обкомынат пунчалже лийын.

Илыш мучаш

А.Ф. Конаков, логар чер дене черланымеке, 1922 ий 17 Агаште ӱмыр лугыч колен.

Тыге марий калыкын чапле эргыже, нойымашым шинчыдыме общественник, уста журналист да писатель Александр Федорович Конаков творчествыже пеледалтын саскаҥаш тӱҥалме жапыште марий литература да искусство фронтышто уке лиеш.

«Конаков йолташ … марий калыкын тошто илышыжым, ойгыжым, пычкемыште орланымыжым орлен, чытыдыме тошто илышым пытарен, у илыш чоҥаш пижше калык туныктышо ыле. Конаков йолташын лӱмжым пеш пагалаш кӱлеш. Тудын чыла возымыжым иквереш чумырен, печатлен лукташ кӱлеш. Адак тудын марий калыкым культурыш лукташ тыршымыжлан верчын могай – гынат калык туныктымо верым Конаков лӱмеш лӱмдаш уто огыл» (Д.Ф. Орай).

Сылнымут корныжо

Драматург шке творчествыжым почеламут дене тӱҥалын. Ӱмыр лугыч колымыж деч ик ий ончыч «У илыш» журналеш «Шӱмемлан» вуймутан стихым печатлен. Ятыр почеламут возымыжым да пьесылаште калык мурым кучылтмым шотыш налаш гын, писательым драматург семын веле огыл, поэт семынат аклышаш улына.

Мо нерген кок икымше почеламутыштыжо возен?

Эн ончычак, нуным возымо жапым ушештарена. Иктыж йымалан 1917 ий 16 ноябрьым шындыме (тунам автор шкеже армийыште лийын), пьесыж йымалан 1918 ий 26 мартым. Тунам тудо шочмо вер-шӧрыш пӧртылын да туныктымо пашам кычалын (тидын нерген йодмыжым «Верым пуза!» вуймутан заметкыштыже ушештара: «Учитель-офицер, Вятский учительский институтым тунем пытарыше, учительлан але школын инструкторлан пураш верым кычалеш» – «Ӱжара», 1918, 10 апрель).

Икымше почеламут «Салтак письма» маналтеш. Тудым А.Ф.Конаков действующий армий гыч – «кас йымал вел гыч» - шочмо-кушмо верышке, изаж-еҥгаж дек колтен. Салтак лӱм дене воза:

…Эр-кас окопышто шинчем,

Эре шонен мӧҥгывелым:

Варсеҥге гай вычыматен,

Кутырен йӱын-кочкын шинчыме

Кутко гай паша воктен пӧрдалме

Ок мондалт…

Александр Федорович фронт гыч родо-тукымжылан шке фотоснимкыжым колтымо нерген умылтара:

Иктым налже Шонак иза.

Рамым ыштен, янда коклашке

Пырдыж воктен сакыже;

Толшо-пурышо, кеч-кӧжат

Шинчен лийже мыйымат

Весым пуза Токбайлан,

Ынже ӧпкеле тудыжат.

Кумшыжым кидышкыда налыда,

Ушешда возеш Тулат иза:

«Тиде сӱрет тыланет,

Изай, нал вашкерак.

Чынымак, изай, шоналте:

«Шолььым уло мыйынат,

Йӧслана мыйын семынак…»

Тыге лектеш: армийыште улмыж годым А.Ф.Конаков кум фотом колтен. Нуным ятыр жап араленыт очыни. Ик фотосӱретшым Г.Сепеев поэт Василий поэт Василий Элмарын К.С.Чемекован архивыштыже муын да тудын негызеш «Ончыко» журналыш заметкым возен. Тушто ончыктымо: Александр Федоровичын фотожо «К.С.Чемекова деке акаже А.С.Ямбаршеван колымекыже логалын. А курскаже Иван Леонтьевич Ямбаршев А.Ф.Конаковын сай йолташыже улмаш. Конаков ден Ямбаршев 20-шо ийла тӱҥалтыште Шернурышто пырля ыштеныт. Очыни, Ямбаршевмытлан тудым Александр Федоровичын пелашыже але вес родо-тукымышт пуэныт».

Мутат уке, тыгат лийын кертын. Но Конаков ден Ямбаршев утларакшым йолташ семын огыл, а туныктышо ден тунемше семын палыме лийыныт. А.Ф.Конаковын вуйлатымыж почеш Шернур педкурсышто литературный кружок пашам ыштен. Тушко ончыкылык поэт Шабдар Осып, Петр Куклин-Модышан, Иван Адиканов да моло дене пырля Ямбаршеват коштын. Конаковын шарнымыж гычак пале: Пеледыш пайрем годым Шабдар, Модышан, Глушков да Ямбаршев ты кече лӱмеш сай почеламутым возымыштлан да алык ончылно устан лудмыштлан премийымат налыныт.

«Салтак письма» почеламут поэтын сарым пытараш кӱлмӧ нерген шонымашыжым ончыкта. Тудо кугыжан армий шалананымым, фронтышто неле-йӧсым сӱретлыме дене пыта:

Тыге илен мо пайда.

Сар пашам пытарышаш.

Мемнан йолташ шукыжат

Мӧҥгӧ куржын шукертак,

Мыят мияш шоналам

Теле марий пайремлан…

1918 ий тӱҥалтыште А.Ф.Конаков мӧҥгыжӧ пӧртылеш. А 14 январьыште Кукнур кундем марий-влакын погынымашыштым эртарен, тушто Конаков у илыш тӱҥалме нерген ойлен, марий калыкат шонымыж семын вуйлатыме пашаште лийже, газет-журнал-влакым лудшо, шочмо йылме дене пайдаланыже, ваш-ваш келшен илыже, манын-ӱжын. Тиде погынымаш нерген возымо заметкыштыже палемден: «Ме шкетын ик ошма пырче кае веле улына. Родо-шамыч, ида мондо, ошма пырчат ваш-ваш ушна да теҥыз авырен шога. Меат тыгак ыштен кертына огыл мо?»

Тыгаяк шонымашан «Мом, марий, малет?»  почеламут. Тудым руш поэт А.В.Кольцовын «Что ты спишь, мужичок?» негызеш возымо.

Варарак, Совет власть пеҥгыдеммек, А.Ф.Конаков у илыш могай корно дене кайышашым, тудын верч пеҥгыдын шогаш кӱлмым раш умылен. Тидымак ончыктат печатьыште лекше статья-влак.

Пытартыш ийлаштыжат Александр Федорович поэзий дек йӱкшен огыл. 1920 ий 23 майыште Пеледыш пайрем лӱмеш почеламутым возен. Произведений «Марий илыш» газетеш 1920 ийыште 23 июньышто лектын.

Ой, шӱмбелем, шӱмбелем,

Кушто киен тымарте

Сылне, чечен муретат

Лӱҥген шогымо куштыметат?

Улмаш тыйын куатет,

Коча деч кодшо койышетат!

Ончен шоген, шоналтен,

Шинчавӱдет йогалеш…

Ой, шӱмбел-родем,

От ул тый шкетак:

Тый дечет лекте тунемше,

Пеленетак улдалеш…

Почеламут кужу огыл. Кудло ий ончыч савыкталтше почеламут содежанийже тачылан келшен огеш тол, но ме тудын эн чот тыршымыж дене шочшо Йошкар пеледыш пайремым поро кумыл дене шарналтена. Кугу шонымашым пуэн «Пеледыш пайрем». Моло курсист-влакын возымышт дене пырля тиде почеламут – «марий литературышто у илыш-йӱла пайремым чапландарыше первый произведений» (К.Васин). Туддеч вара Пеледыш пайрем нерген стихым очеркым да корреспондецийым моло автор возен.

Пытартышлан «Шӱмбелем» почеламут нерген . Тудым автор 1921 ийыште 15 апрельыште кызытсе Киров олаште улмыж годым серен. Произведенийыште шӱм-чонжым почын пуэн йӧратыме еҥжын моторлыкшым усталыкшым моктен. Тидын годымак герой ойгыжымат шылтен огыл:

Шижде жап эрта когыннян,

Ойырлыде ок лий мыланна:

Изи шӱмем мый кучен,

Вуйым сакен пӧртылам.

Конаков уста драмаутрг лийын да марий драмын негызышкыже эше 1919 ийыштак пеҥгыде кермычым пыштен. Тудо ятыр пьесым возен. Шымытшым чылан палат: «Ику», «Илыш ваштареш», «Кунавий», «Поран», «Тулык ӱдыр», «Инспектор», «Чачавий». Кӱшнӧ ончыктымо куд пьеса «Тулык ӱдыр» сборникыш пурталтыныт, шымшыже нерген 1920 ий 23 июньышто лекше 9-ше номеран «Марий илыш» газет гыч пале. «Оно Моркын ага пайремже» лӱман статьяште «Ончен коштшо Конак» тыге возен: «Мари-Солаш пазар лие. Тышке Шернур курс тунемше еҥыштым колтыш. Пеш кугу чапле пайрам лие. Марий калыкын тошто илышыж нерген спектакльым – «Чачавийым», А.Ф. Конаковын возымыжым, куанен ончыш. Вара мураралтышт, кушталтышт. Шуко сай мут ойлалте».

Конаковын пьесыже-влакым идей да тематике шот дене кум тӱшкалан шелаш лиеш:

1) исторический пьесе-влак: «Ику», «Чачавий»;

2)  революций деч ончычсо илышым ончыктышо пьесе-влак: «Тулык ӱдыр»,  «Кунавий», «Поран»;

3) революций деч варасе илышым ончыктышо пьесе-влак: «Илыш ваштареш», «Инспектор». 

Сылнымутшо

Тӱҥ произведений-влак

  • Тулык ÿдыр: драма. Казань, 1919. 24 с.
  • Поран: драма. Казань, 1919. 20 с.
  • Пьеса-шамыч. Йошкар-Ола, 1950. 168 с.
  • Поран: драма // Сылнымут пого. Йошкар-Ола, 1960. С. 54-64.
  • Тулык ÿдыр: пьеса-влак. Йошкар-Ола, 1976. 176 с.
  • Тулык ÿдыр: пьеса-влак. Йошкар-Ола, 1991. 164 с.

Илышыже да творчествыже нерген

Библиографий

  • Агачет И.Т. Кок йолташна уке лийыч // У илыш. 1923. № C. 49.
  • Анисимов Э. Чинчыла йылгыжеш  /// Марий коммуна. 1977. 2 июнь.
  • Асылбаев А. Конаков Александр Федорович // Марий коммуна. 1957. 24 май.
  • А. Конаков // Асылбаев А.А. и Николаев С. Литературный хрестоматий: средний школын 8-10 классше-шамычлан. Йошкар-Ола: Маргиз, 1943. С. 520-521.
  • А. Конаков: 1887 – 1922 // Александров А., Бесналова Г., Васин К. Писатели Марийской АССР. Йошкар-Ола, 1976. С. 156-157.
  • А.Ф. Конаков (1887-1922) // Марийские писатели: био-библиогр. справочник. Йошкар-Ола, 1958. С. 20-21.
  • А. Конаков 1887-1922 (Краткая биография) // Пеледме корно: марий литература антологий. Йошкар-Ола: Маргосиздат, 1991. С. 23.
  • А.Ф. Конаковын илышыже нерген у документ // Марий коммуна. 1958. 17 авг.
  • Белкова С. «Шернур кундемын лӱмлӧ эргымлан» – тыгай чап кӱым пыштыме драматург А.Ф. Конаковлан // Марий Эл.  1992. 8 сент.
  • Борисов В. Мемориальная доска А.Ф. Конакову // Молодой коммунист. 1976. 12 июня.
  • Бояринова Г.Н.  А. Конаковын драматургийже: сылнылык ойыртем // Ончыко. 2008. № 4. С. 180-190.
  • Бояринова Г.Н.  Поэтика драматургии А. Конакова // Социально-культурное развитие народов Поволжья и Приуралья в  XX – начале XXI веков: материалы межрегиональной научной конференции, посвященной Дню марийской письменности и 80-летию со дня рождения заслуженного работника культуры РСФСР М. Т. Сергеева. Йошкар-Ола, 2007. С. 79–83.
  • Бояринова Г.Н.  Национальное своеобразие драматургии А. Конакова //  Труды института финно-угроведения. Вып. 3. Йошкар-Ола, 2007. С. 5-18.
  • Васин К. Просветитель, драматург // Марий коммуна. 1987. 11 сент.
  • Васин К.К. и др. По памятным местам: историко-краеведческие очерки.  Йошкар-Ола: Мар. кн. изд-во,  1965. С. 65-67.
  • Васин К. Сернур песенный // Васин К. След на земле. Йошкар-Ола, 1967. С. 40-41.
  • Васин К. Мурызо Шернур («Ший мундыра» книга гыч ужаш // Ямде лий. 1969. 12 апрель.
  • Зайниев Г. Волгыдо ӱмыр: А.Ф. Конаковын илышыж гыч икмыняр йыжын // Марий Эл. 1992. 8 февр.
  • Иванов А. У илышлан мелын // Ончыко. 1987.  № 1.  С. 86-88.
  • Илисавский  А. У истоков Пеледыша // МК в Марий Эл. 2015. № 24 (10-17 июня). С. 8.
  • Конаков Александр Федорович (1887-1922). К 80-летию со дня рождения // Календарь знаменательных и памятных дат по Марийской АССР на 1967 год. Йошкар-Ола, 1967. С. 42-44.
  • Конаков Александр Федорович (1887-1922) // Иватов С.И. Лудшаш книга 6 класслан. Йошкар-Ола: Маргиз, 1991. С. 90.
  • Купсольцева Е.С. Творческая династия Конаковых  // История, культура и культурология Марийского края: материалы 2 республиканской научной практической конференции «Йыван Кырла лудмаш» (Сернур, 28 апреля 2011года). Йошкар-Ола. 2012. С. 237-241.
  • Лоскутова О. Шарнымашеш кодшо вашлиймаш // Шернур вел. 2012. 14 сент. С. 2.
  • Луков П.П. Йӧратыме туныктышо: ойлымаш-влак. Йошкар-Ола: Кн. лукшо мар. изд-во, 1969. 44 с. 
  • Луков П. Его уважал народ. К 100-летию со дня рождения А.Ф. Конакова // Призыв. 1987. 23 мая.
  • Луков П. У туныктышо // Марий коммуна. 1967. 8 сент.
  • Луков П. Вӧдыр Элексанын илыш корныжо: ойлымаш // Шернур вел. 1997. 24 июль, 12 авг., 19 сент., 21 окт., 31 окт. 
  • Луков П. Александр Конаков: документальный повесть // Марий Эл.  1997. 3-6 сент.
  • Луков П. Калык шӱмыштӧ илат // Марий коммуна. 1980. 27 сент.
  • Луков П. Эре калык шӱмыштӧ ила // Марий комунна. 1987. 11 сент.
  • Мамаева Л. А.Ф. Конаковым шарнена // Шернур вел. 2002. 6 сент.
  • Орай Д.Ф. Йошкар Пеледыш пайремым лукшо А.Ф. Конаковым пагалена // Марий ял. 1929. 16 июнь.
  • Памяти марийских писателей. Открытие монументов О. Шабдару и А. Конакову // Марийская правда. 1960. 14 июня.
  • Попов Н.С., Федосеева Н.А.  К вопросу об изучении творческих биографий просветителей народа мари Вятской губернии середины 19 – начала 20 века // Марийский археографический вестник. 2014. № 24. С. 4-15.
  • Сергеев М.Т. Кӧ тугай Конак?  // Муреныт эрык мурым Йошкар-Ола, 1982. С. 73-82.
  • Сергеев Г. Палыме чурийым ончен [К 90-летию со дня рождения А.Ф. Конакова] // Ончыко. 1977. № 3. C. 108.
  • Сергеев А. Почеламутымат возен // Марий коммуна. 1977. 18 окт.
  • Столяров В. Первый марийский драматург А.Ф. Конаков // Марийская правда. 1952. 17 мая.
  • Столяров В. Писатель, драматург (А.Ф. Конаковын шочмыжлан 80 ий темын) // Марий коммуна. 1967. 15 окт.
  • Столяров В. Александр Фёдорович Конаковын шочмыжлан – 70 ий // Ончыко. 1957. № 6. С. 97-102.
  • Столяров В.А. Конаков // Литература – илышын вӱршерже. Йошкар-Ола, 1960. С. 12-63.
  • Столяров В.А. Творчество А.Ф. Конакова // Ученые записки МарНИИ. Вып. 4. Йошкар-Ола, 1961. С. 81-122.
  • Столяров В.А. Зарождение и развитие марийской литературы в период 1905-1929 годов // Очерки истории марийской литературы. Часть 1. Йошкар-Ола, 1963. С. 72-76.
  • Столяров В.С. А.Ф. Конаков (Илышыже да творчествыже) // Марий литература: литературно-критический статья-шамыч. Йошкар-Ола, 1950. С. 63-96.
  • Столяров В. Александр Федорович Конаков // Конаков А.Ф. Пьеса-шамыч. Йошкар-Ола: Маргосиздат, 1950. С. 117-165.
  • Тетерина Л. В Купсоле  открыли мемориальную доску // Край Сернурский. 2015. 5 июня. С. 4.
  • Тетерина Л. Воспоминания о земляке // Край Сернурский. 2012. 7 сент.  С. 8.
  • Тетерина Л. В память о верном сыне земли сернурского // Край Сернурский. 1997. 16 сент. С. 4.
  • Тетерина Л. Памяти драматурга //Край Сернурский. 2007. 21 сент.
  • Тойшев П. Драматургын уныкаже // Марий Эл. 1992. 23 май.
  • Ток А.А. Уста марий драматург // Ямде лий. 1967. 20 окт.
  • Ток А. Александр Федорович  Конаков (Колымыжлан 30 ий темын) //  Марий коммуна. 1952. 17 май.
  • Шабруков Н.Л. Тургыман тыныс кеҥеж (А.Ф. Конаков нерген шарнымаш) // Ямде лий. 1977. 14 май.
  • Шабруков Н. Шонымыжо шукталтын // Марий коммуна. 1967. 15 окт.
  • Шернурышто кок памятник // Ончыко. 1960.  № 4. С. 106.
  • Юксерн В. Александр Конаков // Нигӧ ок мондалт, нимо ок мондалт. Йошкар-Ола, 1994. С. 141-166.
  • Юксерн В. Александр Конаков: «Шарнымаш» тетрадь гыч // Марий Эл.  1993. 9, 10, 11, 12 февр.
  • Яндулова Н. В честь видного сына земли сернурской / /Призыв. 1992. 10 сент.
  • Яндулова Н. А.Ф. Конаков в настоящем: К 105-летию со дня рождения писателя и драматурга А.Ф. Конакова // Призыв. 1992. 29 авг.
  • Яндулова Н. Марий поэт, драматург, просветитель// Призыв. 1992. 18 авг.

Шанче паша-влак

В.С. Столяров. Исторический пьеса.

«Ику» пьесыште А.Ф. Конаков марий калыкын тоштоXVIII курымсо илышыжым ончыкта. Тунам, лач пьесыште ойлымо семынак, марий калык коклаш христианский вера шарлен, чимарий-влакым тунам тыныш пурташ тӱҥалыныт да православный калыкыш «савыреныт». Юл воктене илыше тӱрлӧ «иноверец-шамычым» христианский верашке куснаш кумылаҥдаш манын, кугыжан правительство тӱрлӧ материальный льготым ыштылын. Тыгай паша Юл воктене илыше калык-влакым историйыштышт 1740-1750 ийлаште лийын.

Юл воктене илыше калык коклаште христианствын кузе эртымыжым ик автор тыге сӱретла: « иноверец -шамыч коклаште христианствым шарыме паша теве тыге эртен: иктаж могай ялышке миссионер толеш. Верласе начальство тидын нерген калыклан ончылгочак шижтарен шога . Миссионер тиде ялыште кужу жап ок шого , тудо ончылгочак возен ямдылыме грамотым калык ончылно лудын, нунылан льгота да чыла привилегий нерген увертара. Миссионерын чыла ойлымыжым переводчик иноверец–шамычлан шке йылмышт дене умылтара, да миссионер варажым вес верыш лектын кая»

Теве тиде исторический чын лийше фактым драматург Конаков шкенжын «Ику»пьесыштыже кучылтеш да XVIII курым кыдалне марий калык коклаште классовый кучедалмашым почын пуа.

А.Ф. Конаков «Ику» пьесыште марий калыкын тошто илышыжым чын ужын да чын ончыктен моштен. Пьесын содержанийже гыч раш коеш: чумыр марий ял, шагал гын, кум тӱшкалан шелалтын: тушто йорлат, икмардат, поянат уло. Кок тӱшка коклаште, йорло ден поян коклаште, ваш тӱкнымаш –классовый кучедалмаш раш коеш. Тыгодымак йорло марий калыкым кугыжан правительстват шкенжын христианский вераж дене тӱнчыктара, салакыш налмыж дене тӱвыт йорлештара. Кугыжан правительствылан шемер калыкым пызырен ашнаш марий поян тӱшка полша. Тыге А.Ф.Конаковын «Ику» пьесыштыже ончыктымо марий поян классын кугыжан правитьельствылан ӱшанле эҥертыш улмыжо раш коеш.

Марий калыкын илышытыже чыла тиде тӱҥ явлений-влакым А.Ф.Конаков сылнын, реалистически ончыктен моштен.

Пьесыште ме чодыра воктенысе изи марий ялым кеҥеж жапыште ужына. Колован кӱштымыж почеш лувуй ялысе пӧръеҥ-влакым погынымашыш пога. Изиш лиймеке, погынышо тӱшкаш колова ден поп толын лектыт. Колова салтакыш налшаш рекрут-влакын лӱмыштым список почеш лудеш. Салтакыш кайышаш кок еҥ лектеш: Айгелде- марда кресаньыкын эргыже да Ику- тулык эрге. Калык ӧреш: молан поян Эсангулын эргыже Руси салтакыш каяш логалын огыл, вет тудынат ийготшо шуын. Калык колова ваштареш шогалеш да Икулан спискым чын лудын лекташ кӱшта.

Коловалан ӱшаныдыме калык, изиш лиймек, Икун йӱкшым колеш: «Теве муым! Руси мый дечемат кугу. Тудо салтаклан шуын…» вет арам огыл колова поян Эсангулын эргыжым, Русим, спискыште ужын огыл. Салтак гычын сулен кодаш Эсангул – марий поян классын представительже- коловам, кугыжан правительствын представительжым сийлен, сай пукшен-йӱктен, очыни оксамат шуралтен моштен. Эше йӧра тыгай осал пашам Ику, йорло марий рвезе, тӱжвак луктеш: ынде Русиланат салтакыш каяш верештеш. Но поян Эсангулын эше вийже уло: тудо поян;  кугыжан вес могырым кугыжан правительстын законжат поянланак полша. Вет Эсангул шкенжын эргыже олмеш вес еҥым тарлен колтен кертеш. Эсангул тыгак ышта. Руси олмеш салтакыш тудо вес йорло рвезым – Паймым тарла. Тыге, поян еҥ адакат шкенжын эргыжым салтакыш кайыме деч сулен кода.

Колова шке пашажым пытара: салтакыш кум марий рвезе налалтеш. Тудын почеш шке пашажым пот тӱҥалеш: «Закон тыланда порым шона. Мемнан руш кугыжа тыге шона: тӱрлӧ калык – руш, татар, одо, марий – ик юмым, Христосым, пагалыже». Адакше: «Кӧ Христос верашке пура, тудо салтакыш ок кай. Тыгай тынеш пурышылан мемнан ямде вургем уло». Тылеч посна, «Тынеш пурышо еҥ чыла ешыжге пура гын, йозакым ок тӱлӧ», - ешара колова. Попын тиде мутшо арам огеш лий. Марий – влак кокла гыч южо иктыже христианский вераш куснаш шонаш тӱҥалеш. Тыге Тойгелде шке эргыжым – Айгелдым – салтакыш пуаш огыл манын, христианский вераш кусна. Тыге, икмардат салтакыш кайыме деч кодеш. Икуат христианский вераш куснаш тореш огыл, но тудлан ок лий: вет тудо салтак эрге, шкет еҥ.

Икун уло чонжо кугыжан правительствын законжо ваштареш талышна. Шыде лекмыж дене тудо колова ден поплан, пӱтынь калыклан ойла:

«Чыла калык ик закон йымалне илен, молан илышыже иктӧр огыл? Кызыт поян тарла, марда марий тынеш пура. Нужна ден салтак эрге нуным аралыш тӱҥалыт. Молан? Кӧн верч? Вара тиде илыш мо? Керек могай законат тунам гына сай лиеш, кунам чыла калыкым тӧр онча. Уке гын кызыт ыштыме гые гын, тудо закон мо? Тыгай закон поянлан веле йӧра! Йорлылан шке кидше дене вес законым ыштыман…»

Но Икун тиде протестше тудлан «вуянче» лӱмым налаш веле полша. Кугыжан закон, мыняр чын огыл гынат, кгыжан законак кодеш. Ты законым колова ден поп аралышаш улыт, садланак нуно Икум арест да тюрьма дене лӱдыктат. Ику тыгай законым, да эше салтак лийын, аралымыже огеш шу: тудо марий кундемысе кугу чодыра лоҥгашке шылеш.

Но кугыжан власть Икун тыгай «вуянче» улмыж дене огеш келше. Ик семын огыл гын, тудо вес семын йорло еҥым тӱнчештара. Палат: Ику нигӧ деч чот самырык ӱдырым, Юанайым, йӧрата. Юанай денак Икум кычалын муыт, но Ику куржын утла. Тунам Юанайым арестоватлат. Тидым палымеке, Ику шкенжым шкеак кучыкта да салтакыш кая.

А могай вара марий ӱдырамашын илышыже? Тидым ме Юанайын пӱрымашыж гыч палена. Кузе Юанайлан илаш? Вет тудо йӧратыме Икужлан марлан лектын шуын огыл, а помыш кӧргыштыжӧ вес илыш иланен. Чынак, Ику салтакыш кайымеке, Юанайым азаже шочеш. Куш пураш тиде йӧратыме, но ачадыме эрге дене? Вет тунамсе ир илышын, тыгак кугыжан да марий патриархальный обществын ир законышт ӱдыр вуя азам ыштышылан илаш эрыкым пуэн огытыл. Юанайлан шкенжын йӧратыме еҥже деч шочшо азам чодыра покшелан пыштен кодаш верештеш. Йӧра эше тиде азам мӱндыр марий, Конаш кугыза, поген налеш да 12 ий марте ончен кушта.

А поян Эсангул, Икун кайымыж деч 12 ий вара, ик ояр кечын Руси эргыжлан сӱаным ышта. Икун йӧратыме чевер, мотор Юанайже Русин ватыже лийшаш. Но тиде 12 ий жапыште илышыште ятыр вашталтыш лийын: Сава кугыза – Икун ачаже – мӧҥгыжӧ салтак гыч пӧртылын, суртшым муын огылат, вакшеш илаш кодеш. Конаш кугызат икун эргыжым ончен куштен, ты жапыштак Икуат мӧҥгыжӧ толын. Чыланат нуно Русин сӱанешыже вашлийыт, икте-весыштым палат, а поян Эсангул лийын шушаш шешкыж деч посна кодеш, Руси, налын шуктыдеак мотор, чевер Юанайым йомдара.

Теве кӱчыкын каласымаште, пьесын содержанийже.

Тышечын ме ужына: «Ику» пьесыште А.Ф.Конаков икте-весе ваштареш шогышо кок вийым ончыкта. Нине кок вий коклаште, поян ден йорло коклаште, нигунамат келшен илымаш лийын огеш керт.

Кузерак вара драматург нине кок вийым – поян ден йорлым ончыктен?

Пьесыште поян кашак тиде – колова, поп, Эсангул, Руси. Нине еҥым автор шем корак дене таҥастара. Нуно чыланат шке семынышт поян улыт. Калык коклаште чояланат, иктышт взяткым пуат, весышт шке налыт, еҥ-влакым ондалкалат. Верысе чыла власть нунын кидыште: шонат- ужалат, шонат – налыт, шкеныштын поянлыкышт да законышт дене чылажымат ыштен кертыт. Эсангулын поянлыкше ок лий гын, тудо йорло Ӧртӧмӧ деч нима денат огеш ойыртемалт ыле. А вот поянлыкшылан кӧра тудым колова ден поп пагалат, тудын мушым колыштыт,урядникат тудын кӱштымыжым шукта. Эсангул Русин эрыжымат салтакыш колтымо деч сулен коден кертеш, еш илышымат шонымыжо семын чоҥа. Илышыште тудо нимогай чаракымат ок шинче: Эсангул ӱмыр мучкыжо ӱяк-мӱяк илен лектеш. Садланак вет тудо шке пошкудыжо-влак  ӱмбак оза семын логар пундаш дене кычкыралашат тоштеш: «Эй, пӧрткайык тӱшка, чарныза!»

Туге гынат поян еҥын вес койышыжо – тидыже лӱдмаш. Жапше годым тудо моткоч полмезе, но туткар жапыште тудо кугун лӱдшыш савырна да чояланаш, ондалкалаш тӱналеш.тидым А.Ф.Конаков шкенжын пьесыштыже пеш раш почын пуэн.

Русин салтакыш кайышашыжым чарен кертдымыжым пален налмеке, Эсангул: «Эй, пӧркайык тӱшка, чарныза, эргым садак салтакыш ом пу!» манын, калыкым ок шӱрдыл. Уке! Тудо пире чонжым шорык коваште дене вашталта, ласкан, ныжылгын йорло Ӧртӧмӧ деке миен, сӧрвалаш пижеш.

Ӧртӧмӧ. Ала, ала-мом ышташ?

Эсангул. Мый тылат изиш полшаш тӱҥалам. Сурт-печетым уэмдем, ик имньым, ик ушкалым пуэм. Эргычлан вургемым ыштем. Корныжлан оксам пуэм. Кӱлеш годым толын эҥерташ тӱҥалат.

Ӧртӧмӧ (эргыжлан). Пайм эргым, тый таза улат. Ватет уке. Миен толат…

Пайм. Ом кае. Еҥ верчын шӱйышкем  кандырам чыкымем ок шу.

Поп ден колова. Кузе от кае? Ачат деч кугу лийын от керт! Закон кучен кертеш. Уке гын, ачат куча.

Эсангул (Паймлан). Шольым, колышт! Ачатлан мый полшем, тыйымат ом мондо».

Тиде сӧрымашым йорло Ӧртӧмӧ чынлан шотла. Тудын ушышкыжат ок тол: вет поян еҥын калык ончылан мутым пуэн сӧрымашыже кумыран оксан акшымат ок шого!

Александр Федорович Конаков Эсангул образ гоч эше 1920 ийыштак марий поян классын чын тӱсшым ончыктен моштен. А.Ф.Конаковын «Ику» пьесыж гоч раш ужына: марий шемер-влакым  руш помещик ден руш чиновник-влак гына огыл, а марий поян тӱшкат чот пызырен, эксплуатироватлен иленыт. Тыгае Эсангул образын «Ику» пьесыште социальный значенийже.

А.Ф.Конаковын «Ику» пьесыж дене шемер марий калыкым шкенжын осал тушманжым пален налаш да тудын дене тудын дене кучедалаш туныктен. Арам огыл, автор, попым «кужу ӱп», попын «мӱшкыржӧ шым коваштан» манеш, а Эангул, колова, поп, т.м. А.Ф.Конаковлан, а тудын дене пырля чыла шемер калыклан – «Чывигым нумалше вараш тӱшка».

Осал поян-влак ваштареш пьесыште эн первыяк Ику кынелеш.

Кӧ тугай Ику? Ику – драматургын йӧратыме геройжо. Тудо шкеж нерген тыге ойла: «Ият пелаш ачам деч кодынам. Ачам салтакыш каен йомо. Кум ий марте авам кидыште иленам, вара тулыкеш кодынам. Умбакыже приютыш петырышт, 15 ий марте тушто йӧсланышым. Кушкын шуым, ачам суртыш толмем шуаш тӱҥале. Толмем мӧҥгӧ кугызамыт дек илаш илаш пурышым. Тений мландымат налнем ыле. Еҥ кид йымач лектын, эрыкым налаш шонышым. Вес вере, закон кидыш верештым».

Ику – тулык, йорло рвезе. Поян кашак тудым нимоланат ок шотло. Салтакыш кайыме деч утлаш шонен йодмыжлан нуно тудлан иктым гынаа ойлат: «Тый салтак йоча улат, тыланет ялеш кодаш ок лий». Тидланак Ику чыла шотыштат эҥгек ӱмбач эҥгекым чыта: тудо пӧртым шынден, суртан, мландан, эрыкан лийнеже, но йорлылыкшо мешая, еҥ деке паша ышташ каяшыже логалеш; Ику ӱдырым налын, поро ешан, икшыван лийнеже, но шогымашкаже адакат шуын ок керт – тудым, кучен, салтакыш поген нангят.

Мутат уке, автор Икун образшым вес семын ончытенжат кертын огыл, вет Ику – тугосо феодально – капиталистический стройын, эксплуататорский обществын жертвыже. Вес могырым Икун образшым, шкенжын йӧратыме геройжым, драматург калыкын геройжо семын ончыкта: Ику – поян кашакын тӱрлӧ шояжым, ондалкалымыжым калык ончылан тӱжвак луктын шога, поян- влак ваштареш тура, вигак, шинча ончыланыштак ойла. Теве ик изи пример: колова ден поп погынымаш деч ончыч, Эсангул деке пурен, йӱыныт, кочкыныт да Эсангулын эргыжым, - Русим, салтак деч кодаш сӧреныт. Ты нерген погынымаште Эсангулын «Эй пӧрткайык тӱшка, чарныза! Мыйын эргым але салтакыш шуын огыл» манме мутшылан Ику тудын ваштареш тыге руал каласа:

«Меже пӧрткайык улына гын, тыйже вараш улат мо? Вараш деч лӱдшаш уке. Пошкудо-влак, ынде сита… Мемнам шуко ындырен улыт! Эсангул шойыштеш. Чот пижса. Руси салтаклан шуын». Шемер калык Икун тыге ойжым уло кумылжо дене саламла да тудым шкенжымак книам ончаш йодеш. Колова ден Эсангул тунам Икулан «вуянче» лӱмым пуат.

Ику шкенжын вургыжшо шӱмжӧ дене кугыжан правительствын осал законжым шижын шога. Тудо тыге шона: чыла калык ик закон йымалне ила, молан вара илышыже тӧрсыр, мыскылтышан? Шона, шона да тыгай ойыш толын лектеш. «Керек-могай законат тунам гына сай лиеш, кунам чыла калыкым тӧр онча… Кызытсе закон поянлан веле йӧра! Йорлылан шке кидше дене вес законым ыштыман…»

Тышеч мыланна раш: Ику ончыкыжо мом ышташым чын умыла: «йорлылан щке кидше дене вес законым ыштыман» , но XVIII курымышто илыше герой кузе тиде задачым шукташ – эше огеш пале. Тудо яллаште озаланыше осал поян-влак ӱмбак оласе тӧралан але поро кугыжалан вуйым шияш манын ойла. Очыни, тудын семын тыге лекшаш: оласе тӧра але поро кугыжа пален налыт гын, нужна еҥ-влакын илышыштым саемдат, нуно нужна еҥ-влакым поянлан обижаяш эрыкым огыт пу. Колова ден попын осал пашаштым Ику пален налешат, нунылан тыге лӱдыктен ойла: «Тендан пашадам олаш возен колтена. Тышан ок лий гын, кугыжа дек колтена».

Ику шемер калыкын пагалыме еҥже гынат, лӱддымӧ патыр еҥ гынат, шкенжын шонымашыжым мучашыш шуктен огеш керт. Садланак вет тудын чын ойжо («йӧрлылан шке кидше дене вес законым ыштыман») мутыштыжо гына кодеш. Тудо шкенжын чын шонымыжым илышыш шукташ шке йырже калыкым чумырен огеш керт. Феодально-капиталистический обществын да кугыжан правительствын осал законжо ваштареш тунамсе шемер калык стихийно гына нӧлталалт кертын, да калыкын тиде стихийный шыдыже нимогай саскамат пуэн кертын огыл. Вет ик гана огыл кугыжан правительство калыкын тыгай стихийный выступленийжым уло токмак вийже дене пызыралын да чыла шемер калык уэш курым дене индыралт, орланен илен. Садланак А.Ф.конаковын геройжо, Ику, орлыкан йӧсӧ илыш ончылан «вуянче» вуйжым кумык сака да ты илышын толкынешыже йомеш.

Но драма А.Ф.Конаковын йӧратыме геройжо-влакын сеҥымашышт дене, йорло калыкын куанже дене пыта. Сава кугыза шкенжын эргыжым, вучыдымо шешкыжым да уныкажым муэш, а Ику йомдарыме ачажым, йӧратыме Юанай ден эргыжым муэш. Поян Эсангулын поян сӱанже порвола, а йорлын йӧсӧ илышыже куан сӱан дене вашталтеш. Тыгак ончыкат лийшаш, йорло калк пояным сеҥышаш манын, А.Ф.Конаков шкенжын «Ику»дене ончыкта. Кугу Октябрь революциеш эрыкым налше еҥлан  поянын окмакеш кодмыжо келшыде кертын огыл. Тыге, Икун, калыкын геройын, XVIII курымыштак «йорлылан шке кидше дене вес законым ыштыман»  манын шонымыжо Октябрь революцийын сеҥымашыж дене совет власть жапеш иже шуын. Садланак калык ынде пиалан, куан илыш дене илышаш. Драмын оптимистический мучашыже тидын дене раш келшен шога.

Икмыняр мутым Икун йӧратыме таҥже – Юанай нерген каласыде ок лий, вет автор тиде образ гоч пӱтынь марий ӱдырамашын ожнысо неле, нимогай правадыме илышыжым почын пуа. Юанай – пушкыдо, ласка чонан айдеме. Тудо мучашдымын чот Икум йӧрата. Тудын дене кеч-кушкат каяш ямде. Икун салтакыш кайышашыжым пален налешат, тудо моткоч ойгыра. Юанайым ӱдыр вуя ава лийшашыже чот ойгандара. «Ой, Ику, - манеш тудо, - от шинче мо? Ожнат, теният ӱдыр азан лиеш гын, пеш кугу намыслан шотлат, - ончылненат, шеҥгелнетат мыскылаш тӱҥалыт».

Каласаш кӱлеш: тудо жапыште, чынак, тыгай ӱдырамашым мыскыленыт, игылтыныт веле огыл, а тудым шыгыремдылыныт, калык ончылан каргымыш луктыныт, ял гыч поктеныт; тиде фактым – ялым, марий юмым мыскылымашке савыреныт. Садланак тиде мыскылтышым чытен кертде, Юанай преступленийым ышта: шкенжын азажым чодыраш наҥгая да тушан пыштен кода.

Автор Юанайын ойгыжым поснак палемден ончыкта, зрительын вниманийжым лӱмынак пӱсемда. Аван чон йӧсыжым почын пуаш драматург пӱртӱсын шучко пагытшым сӱретла: ты жапыште волгенче волгалтеш, тале кӱдырчӧ чарныде кӱдырта, пӱртӱсат пуйто аван ойгыжым шижын йӧслана да винаматан еҥ-влакын шӱмыштым кӱрышт кышкышашла коеш.

Да, авалан шке шочшыжым кудалтен кодаш – моткочак неле. Айдеме гына огыл, янлыкат шкенжын игыжым кудалтен огеш кодо. А вот Юанай, поро шӱман ӱдырамаш, ожсо илышын осал йӱлажлан кӧра тудо тыгай шучко пашаш шуын. Моланже раш: тудлан моло корно кодын огыл. Юанай тиде преступленийым ыштен гын, тыште тудо шкетын титакан огыл. Эн первыяк, эн утлаже «ялысе илышын идиотизмже» титакан, тунамсе илышын шакше традицийже титакан, тугодсо пӱтынь общественный строй титакан. Вет чынак: Конаковын орлыкан Юанайже – шкенжым гына йӧратыше, шӱмдымӧ айдеме огыл. Уке! «Орлыкан Юанай, могай илышыш тый шуынат?  Кӧ тыйым тышке шуктен? Илыш… илыш тышке шуктен, кушкын шумек, модын-воштыл илышаш годым, тыгай орлыкыш шуынат», - манеш тудо.

Тошто годсо илыш, йӧрдымӧ закон -  теве мо Юанайым трагедийыш шукта. Чыла тиде Юанайын рвезе илышыжым нимолан йӧрдымын тодыштеш, карга, тул гай ойган шӱм-чоныш савыра.

Тыге «Ику» пьесын тӱҥ значенийже тыште: тудо историйыште, шукертак эртыше марий илышым художественный образ-влак дене чын, моштен ончыкта; адакше историко-познавательный шот денат значенийже изи огыл: Конаков «Ику» пьесыж дене пӱтынь калыклан уло йӱкын увертара: «могай улмаш – ончыза – марий калыкын ожнысо чын илышыже: ик могырым – поян, вес велым – йорло; ик могырым – улан,весела, ракатланыме илыш, вес велым – неле, орлыкан, йӧсӧ илыш. А чыла тиде йӧсӧ илыш гычын пӱтынь шемер калыкым Совет власть веле утарен.

(Литература – илышын вӱршерже. Йошкар-Ола, 1960. С. 12-63.)

Бояринова Г.Н. А. Конаковын драматургийже: сылнылык ойыртем

<…>

А.Ф. Конаков шке драме сылнымутыштыжо ончышо-влак дене у  илыш савыртыш нерген вашмутлана. Тидын шотышто поснак «Илыш ваштареш» (1921) пьесыже оҥай. Доамын вуймутшак сылнымутын тӱҥ шонымашышкыже виктара. Пьесын тӱҥ геройжо – туныктышо Ведат (а тудын шеҥгелне автор шкежак) – тошто илыш радам ваштареш шога, патриархальный йӱлам вурса. Пьесысе герой-влакым кок тӱшкалан шелаш лиеш: туныктышын пашажым шуйышо, тудым умылышо да полшен шогышо-влак ден тудлан ваштареш шогышо-шамыч. Кокымшышкыжо  илалше ийготан персонаж-влак пурат, нуно тошто семын илыме верч шогат, чылажымат моштымышт семын виктарен тунемыныт, шонымышт почеш, самырык-шамыч кугыракын чыла ойжым колыштшаш улыт, ӱдырамаш полко – пӧръеҥын шомакшым. Чыла тидлан мучаш толмо нуным лӱдыкта, у илыш кучем огеш келше. Ведат самырык-влакым шке векыже савыра: лудаш-возаш туныкта, ӱдырамаш-влакын праваштым умылтара, книга дек шӱмаҥда, илыш вашталтышым каласкала, культурым нӧлтымӧ верч азаплана. Тыге, мутлан, Ануш, Карпишын ӱдыржӧ, шке илыш сапшым кидыштыже пеҥгыдын куча, пиал верч кучедалеш, Начу акаж семын вӱд толкын почеш ок ий.

Начун пӱрымашыже пиалдыме. Ачаже поян Вӧдырлан ӧкымак марлан пуэн колта, шке семынже ӱдыржым пиаланым ыштынеже. Начун образше гоч автор чумыр марий ӱдырамашын пӱрымашыжым сӱретлен ончыкта. Тудын гаяк илышым шукын чытеныт, «йӱкдымӧ», мутым колыштшо, чытыше лийыныт, шкеныштым кырыктеныт, тыгодым кӧргӧ чон дене чот йӧсланеныт. Начуат ондак чыта, но чытышыже икмыняр жап гыч кӱрылтеш, тудо шочмо суртышкыжо лектын кая, но тыштыже ачажын йӱштӧ шомакшым гына колеш. Тидат ок сите, тудыжо, ӱдыржын ушыжым пурташ манын, веҥыжым туныкташ пижеш: имне торташ пидын, кажне йолтошкалтыш годым кырен наҥгаяш кӱшта.

Ӱдырамаш-влак образ кышкарыш тыгак Карпиш ватым, Келей кувам пуртыман. Иктыже пелашыжын мутшо почеш гына ила, весыже еҥ-влакым лӱдыктен тунемын, тудо мужедын, шӱвалын моштымыж дене пайдалана, самырык-влакым тулартен коштеш.

Икманаш, драматург тӱрлӧ койыш-шоктышан,ийготан, социальный кӱкшытан ӱдырамаш герой-влакым сценыш луктеш, нуным эскера, вӱда. Нине тип-влакым ончыктымо дене ӱдырамаш йодышым радамла, ешыште да обществыште рольжым рашемда. Тыгодым еш кышкарыште тудын могай верым налме йодышыжо ончыко лектеш, тыге пьесын бытовой лыш дене кылдалтме проблемыже пӱсемеш.

Ялыште тӱвыра революцийым ыштымаш – ведатын вес паша лончыжо. Драмысе герой мут дене гына огыл, паша дене туныкта: пӧрткӧргым весемда, чыла вере арулыкым куча, мӱкш ончымо, сад-пакча куштымо сомылым наука кӱштымӧ семын вӱдаш тырша. Тыштат ваштареш шогышо вий лектеш. Ачажлан, Карпиш ден Келей кувалан чыла тиде ок келше. Ведатым Мичун йолташыже Яштыбай гына умыла. Тыге, тудо пырчын, сай мландыш логалмекыже, тӱвыргӧ лектышан лийын кертме шонымамаш илышыш шыҥдаралтеш.

Пьесысе вашшогалмаш почылтшо, тудо тӱжвал план дене кая. Такшым писательлан кӧргӧ ваштӱкнымашым ончыкташ амал лийын, Ведатын йӧратымаш верч кучедалмыжым тичмаш почаш келша ыле. Герой шуко ойла, пашаже гына изиш окшакла, тудо пеш куштылгын пӱрымаш могырыш лупшалтеш, йӧратымашыжым арален ок шукто. Чын, мер илышыште тудо кучедалше герой семын почылтеш, а тыште – шапалгыше.

Чумыр действий мучко Ведат шке шонымашыжым пашаште виктара, иктаж-могай посна сӱретыште палынак чот ойыртемалтмыже ок шижалт. Драмыште (лач тыге автор жанр палыжым ончыктен) марий ял илыш сӱрет-влак пуалтыт, нуно калейдоскоп семын эртат, посна йодыш дене кылдалтыт.

Тиде Мичун пӧрткӧргӧ вашталтышыже, Келай куван черже, Шарип суас дене торгайымаш, Ведат ден Начун вашлиймышт, Начум Вӧдырлан тулартымаш да мучашлан Ануш ден Ведатын пырля лиймышт.

Самырык туныктышын койыш-шоктышыжо действий мучко ок вияҥ, тудо ямде семын пуалтеш. Тунамак Ануш ден Начун характерышт кушмаште почылтыт. Акак-шӱжарак-влак тӱрлӧ улыт. Кугуракше ача-ава мутым колыштшо, тунемше гынат, шкеж верч шоген ок мошто, вара гына, йоҥылышыжым умылен, вес семын шонаш тӱҥалеш, илышыжым молемдаш пижеш, изиракше гын пеҥгыде, шкеж верч шоген кертше, кучедалше, тудо шке жапшылан келшыше ончыл шонымашан айдеме.

Автор сылнымутыштыжо шуко декларироватла, тидыжым, очыни, дидактике сынан задачым шындыме дене умылтарыман:еш ден тӱвыра  илышыш у шӱлышым пуртыман, еҥ-влак кокласе вашкылым саемдыман, тулеч молат.

Драмыште марий илыш радам дене кылдалтше сӱрет шуко, нуно пьесылан этнографизм тӱым пуат, автор фольклор материалымат кучылтеш. Тыге автор Совет власть деч вара ял илыш вашталтмым ончыкта, кугу илыш панорамым сӱретла.

<…>

«Кунавий» (1920) драмыште тӱҥыш йӧратымаш йодыш лектеш, тудыжо социальный йодыш кӱкшыт гоч рашемдалтеш. Самырык Кунавийын Извай дек йӧратымашыжын шочмыжым сӱретлышыжла, автор ӱдырын лирике кумылжым, почылтшо чонжым, моткоч чот ӱшанымыжым ончыкта, чыла тидым рвезын аныклен моштымо койышыжлан ваштареш шогалта. Кунавий – Элекан ик парня гай ӱдыржӧ, илышышт нелын эрта, чыла сомыл ӱдырамаш вачыш возын: ачаже кок ий ончыч вес тӱняш вончен. Ӱдыр мотор, сандене тудым шукын тулартат, туге гынат кунавий йӧратымашым вучен ила, ешым чумыраш ок вашке. Вучыдымын тудо Извай дене палыме лиеш, уло чон дене йӧратен шында. Драматург ӱдырын йӧратымаш тӱняш кузе толмыжым тӱрлӧ сылнымут йӧн гоч келгын почеш. Тидын нерген тудын мурыжат шижтара:

Айда, таҥем, тан илена,

Ик жапше шумешке.

Ик жапше шуэш гын,

Мыйже – тышке, тыйже – тушко.

Ӱдыр лирический мурыжым тӱрым тӱрлымӧ годым икымше вашлиймаш деч вара мура. Мо оҥайже – муро ончык лийшаш событийым мужедеш.

Извай дене икымше гана лудшо окна гоч вашлиеш. Йӧным мушо рвезе, ӱдыр дене лишкырак палыме лияш манын, мӧҥгыжӧ лӱмынак толеш, тидлан амалымат муэш. Окна сылнымут деталь тыште арам огыл. Окна образше гоч автор шижтара: тиде айдеме вес шинчаончалтышан, тудо йӧршын нунын гай огыл, социальный положенийыштат тӱрлӧ, шкежат почылтшо чонан огыл, тудын деч ӧрдыжтырак лийман. Илышым палыше Элека рвезын могай лийын кертмыжым коваштыж денак, шижеш, санденак ӱдыржылан ик гана веле огыл тудын деч эскералташ кӱлеш манеш, тудын шонымыж почеш, тыгай-влак, шойыштын, шӱм-чоным сусыртен кертыт.

          Извайлан Кунавийын моторлыкшо, поро кумылжо келша. Тудо ӱдырын шӱм-чонышкыжо ончалаш ок вашке, адакшым айдеме чоным умылашыжат тунемын огыл. Теве мотор шомак-влак деен модаш гын кертеш: «шӱмбелем», «шӱмем», «шӧртньӧ падырашем», «чонем» да моло тыгай сынан мутымат икымше шинчаваш лиймаштак луктын опта. Нуно моткоч куштылгын умшаж гыч вӱдла йогат. Извай ончыклык шотыштат тыгак пеш чот куштылгын куктыштеш: «Ӱшане, шӱмбелем, курымешак, колымеш тыйым уло чон дене йӧраташ тӱҥалам (Конаков,1976:75). Йӧратымаш кумыл-шыҥалык дене леведалтше ӱдыр рвезын чыла ойлымыжым огешат кол, колеш гынат, тушан огеш шогал. Теве, мутлан, тыгай ой-влак тудым огыт айныктаре: «Кунавий таҥем, тый шкеже йорло улат гынат, тыйын мотор тӱсет шӧртньӧ дечат шерге», «…Молан шоҥго еҥлан  каласашыже! Шоҥго еҥ тӱрлым шонен кертеш…» (Конаков, 1976:76). Чын, ӱдыр мом колнеже, тудо веле ушышкыжо шыҥа, йӧратымаш кумылжо шинчажым петыра, пылышыжым шукыж годым соҥгырам ышта. Тудак чонешыже поэзий шӱлышым шыҥдара. Кунавий йӧратымашыж нерген мурым шочыкта, шомак-ойжат поэзий корныш возеш: «Эх, Изваем, тый дечет посна кузе мый кечыжым эртарем? Мый тыйым тунар йӧратем, шкаланем шке ӧрам. Тыйын шарашинчатым ужде, мыланем кечыжат пычкемыш; тыйын йӱкетым колде, шӱшпык йӱкшат сылне огыл. Тыйын шӱлышет деч посна мардеж южшымат ом шиж…» (Конаков, 1976:76). Ӱдыр рвезым чевер кече дене таҥастара, тудо чынжымак йӧратымаш тӱняште «пӧрдеш». Кунавийын кӧргӧ чон мурыжым почаш манын, драматург пӱртӱс сӱретлан эҥерта: пӱртӱсыштӧ гына тудлан ласка, ӱдыр тӱрлӧ копшаҥге, пеледыш, кайык дене мутлана.

Извай гын вес сынан, пӱртӱс тудлан Кунавий гай чон поянлыкым пуэн огыл, тидын нергенак мурыжат, кутырымо йылмыжат ойлат. Мурыштыжо, мутлан, «шӧртньӧ, ший окса» мут-влакым кучылтеш. Тидыже чын чурийжым почаш полша – теве мо торговойлан эн шерге. Кокымшо кыдежыште Извай мыняр-гынат сӧрал мут ярымлам пидеш гын, нылымше кыдежыште ойлымыжо йӧршын вес сынан. Сӧрал шомак чондайже йомеш, тунамак йылмышкыже торжа мут ешаралтеш, кӱштымӧ сын йоҥга. Моланже раш: Кунавий тудлан ок кӱл, вес ӱдырамашым муын, окса калтажым кӱжгемдынеже.     

Ӱдыр ден рвезын вашлиймашышт эҥер деч тораште огыл верланыше чодыра аланыште эрта. Ты верыште Кунавий тӱрлӧкумылым шижын ила: тургыжланымашым, ӧрмашым, куаным. Тыштак ош тӱня дене чеверласа, эҥерыш тӧрштен кола.

Драме мучко вӱдын да мунын символ сынан сылнымут образышт эртат. Марий мифологоий тӱняште муно – илышын символжо. Кунавий кок гана муно туйыс дене сценыш лектеш: икымшыште да нылымшыште. Чын, муным ужалыме дене еш мыняр-гынат оксам ышта, тиде икте. Мыланна вес сомылжо оҥайрак – тиде идейым умылаш полшышо образ семын почылтмыжо. Самырык ӱдыр ончыклыклан ӱшанен ила, илыш-корныжо але тӱҥалеш гына, тунамак тиде илышым пеш вашке кӱрлаш полшышо-влак лектыт. Извайлан гын йӧратымаш – модыш, Кунавий – эртыше ошкыл, илыш ӱмыл. Арам огыл ӱдыр кондымо яра туйысшым  ӧрдыжыш кудалта: «Ок кӱл туйысет. Мыланем ынде нимат ок кӱл. Ынде мый…» (Конаков, 1976:86). Чынак, ӱдырлан йӧратыме  таҥ деч посна илыш – илыш огыл, тудо шкежат туйыс гаяк оккӱлыш савырнен. Тиде икте. Весе: Извай кидыште Кунавий модышыш лектын, рвезе модын ӧрканенат, луктын кудалтен.

Вӱд дене кылдалтшесылнымут деталь-влак драмын кышкарыштыже посна верым айлат. Извай Кунавиймытын суртышкыжо лӱмын толын лектеш, вӱдым йӱаш йодеш. Ӱдыр стаканым шуялта. Вӱд йӱмӧ шумо – палыме лияш амал веле. Стаканже – пеш каура наста. Драмыште ондак Кунавийын шӱмжӧ эмгана, варажым  илышыже кӱрылтеш, чонжымат вӱд шкеж деке налеш. Героиня шуко шинчавӱдым йоктара, шоҥго аважынат шинча йырже эреак вӱд.

Пьесын сылнымут кумдык палыжым ончалына. Действий Элекан суртышто, чодыра аланыште, Извайын пӧртыштӧ эрта. Кумдык гоч автор социальный илышым да герой-влакын шӱм-чоныштым ваштарешла шогалтен сӱретла. Суртын топосшо, мифологий традиций дене келшышын, сылнымутышто коча-кова йӱлам шуктымо да тыште илыше-влакым аралыме сомыл дене кылдалтеш. Элекан суртыштыжо нужналык да шыгыр, туге гынат тыште илыше-влакын чонышт поян, шонымашышт волгыдо, асан рам огыл пошкудышт толын коштыт, мутым вашталташ вашкат. Извайын пӧртыштыжӧ, мӧҥгешла, кумда да волгыдо, озажын гына койышыжо уда, тыште торговойынтарзыже-влак шыгырын илат, тышечак Кунавийым лкутын колтат.

Автор марий калык илыш традицийым почын пуа, кресаньык ыштыш-кучышым ончыкта, саламлалтме этикетлан эҥерта, пошкудо-влак кокласе кылым палемда. Драмыште ятыр муро материал вашлиялтеш, нуно тӱрлӧ амал дене кучылталтыт: айдеме кӧргӧ состоянийжым почын пуат, ситуацийлан келшышын пуалтыт. Мурын жанржат тӱрлӧ шӧрынан: лирический да койдарчык. Герой-влакын йылмышт калыкмутлан, калыкойлан поян.

Драмын поэтикыштыже эше ик палым каласыман. Тиде посна кончыш-влакын монтаж семын чоҥалтмышт. Кокымшо планан персонаж-влак сценыш иктаж-могай уверым каласаш лектыт, тылеч вара нуно действийыште огыт кой, автор нуным, шке сомылыштым шуктышылан шотлен, умбакыже «кораҥда». Южгунамже драматург палыме репликым герой-влаклан уэш ойлыкта. Драме такше шомаклан да ойлан чӱдӧ лийшаш. Кокымшо гана иктымак каласымаш – уто йылме роскот. Чаманен каласыман, автор тидым южгунам шотыш ок нал.

«Тулык ӱдыр» (1919) пьесе чылт фольклор да этнографий тӱсан, писатель тыште марий калыкын бытовой тӱвыражлан кугу тӱткышым ойыра, социальный илыш явлений гоч пайрем йӱлам ончыкта, ӱдыр-рвезе-влакын модмашкышт «намия». Кумда фольклор материалым кучылтмаш пьесылан национальный тӱсым пуа, тыгак вес калык гыч лекше-влакым марий тӱня дене палдара, калыкын духовный поянлыкшым почеш.

 Тулык илыш йодыш сылнымутын рӱдыжӧ лиеш. Овдаки изинекак тулыкеш кодын: ачаже сареш вуйжым пыштен, аважым чер вес тӱняш ужатен. Ӱдырын ача-аваже вакшоза ончылно парыман лийыныт, сандене Овдаки поян Вӧдыр ешыште парымым тӱлен ила, эр гыч пычкемыш кас марте пашам ыштен толаша. Тулык икшыве лудын-возен мошта, тидлан кӧра ялысе ӱдыр-влак тудын деке пешыжак огыт кошт, Овдакиже гын шотан вургем укелан кӧра модмашке огеш лек. Тыге тиде амаллан кӧра персонаж-влак кокласе ваш умлыдымаш лектеш, шкешотан конфликт шочеш. Каласыман, вашшогалмаш пеш раш ончыкталтын огыл, тудо герой-влакын койыш-шоктышышт гоч ок лек, санденак действийымат вӱден ок шого. Действийжат пӱсӧ огыл, сюжет интригылан динамике ок сите. Сюжетын действийже ялысе ӱдыр-влакын Овдаким «туныкташ» шонымышт дене кылдалтеш. Тидлан нуно Вӧдырын тунажым вес вере кылден шогалтат, Овдаки кычал толаша, чот азаплана. Кокымшо ужашыште конфликт сайын почылтеш. Овдакин илышыжат вашталтеш: тудым Меке лӱман чодыра орол шкеж деке ашнаш налеш.

Пьесе муро поянлык дене ойыртемалтеш. Нуно тӱрлӧ улыт, тӱҥ шотышто лирический сынан.

Пьесе кугу огыл, автор чылаже 9 мурым кучылтеш, нуно тӱҥ шотышто этнографий сомылым шуктат, тыгак социальный илыш дене кылдалтше вашшогалмашым умылтарат. Овдакин мурыжо гын тудын кӧргӧ чонжым почеш, пихологический функцийыште палемдалтеш.

Автор модыш йӧнлан эҥерта. Самырык-влак кок модыш дене модыт, тыгодым вашмутланат, модшыла, тарванылме элементым кучылтыт. Ӱдыр-влак туштым туштат. Рвезе-влак, чодырасе аланыште погынен, тул воктен тӱрлӧ мо лиймым каласкалат, тыге автор пьесе кышкарыш калык ойлымаш жанрым пурта. Тылзе нерген легендым каласкалат, вувер, таргылтыш шотышто мурым луктыт. Япык лӱман грамотым палыше персонаж лӱдмым вашке кораҥда, тудо чылажымат яндар вӱдыш луктеш. Коеш, тиде герой авторын шонымашыжым почын ончыкта, физический явлений-влакым чын умылтара.

Пьесе дидактизм шӱлышыжӧ раш коеш. Япык – тунемше, тудо мом лудмыжым, чыла шинчымашыжым каласкала, тыге наука дене кылдалтше шинчымаш тунемдыме ялысе калык деке миен шуэш.

«Поран» пьесе ик действий гыч шога, сандене жап кумдык дене кылдалтше сылнымут план дене чымалтше. Тыглай кресаньык еш илышым почын пуышо сӱрет империалист сар пагытысе ик касыште эрта. Уремыште поран озалана, тыгаяк тӱтан Кори кугызан еш коклам пытара. Суртоза – лӱмжылан гына, чылаштым озавате индыра, мут дене гына огыл, кӱлеш гын, перкаленат налеш. Чыланат титакан улыт, мый гына чын корным тошкем – тыгайрак Кори ватын илыш девизше. Инвалид эргыжым тӱрлӧ семын лӱмдылеш: сокыр, албаста, сокыр ия, його, окшак ия да т.м. марийжымат ок мондо, тудланат келшыше «эпитетым» кучыкта: ия, пондашан казатага да молат. Суртысо тума – тудын сомылжо. Йылмыштыже сай мутшо уке гаяк, эреак мыскылымаш, титаклымаш гына. Тудо шыде кумыл дене тичак темын. Тидак еш трагедийыш конда.

Кори суртышто кастене вучыдымо событий-влак лийыт. Нуно тӱрлӧ тӱсан улыт. Ик семын, куан дене темалтшаш олмеш, ешым кугу ойго пызыралеш. Вучыдымын сар гыч пӧртылшӧ Йыванлан куаныме олмеш, Кори еш колымаш дене вашлиеш: индырымым чытен кертде, Йыван вате пикталт кола. Тиде геройын драматизмжым автор персонаж-влакын диалоглашт да финал сцене гоч почеш.

Действий ик верыште кая гынат, сылнымут кумдык шыгырым она шиж. Герой-влакын кутырымышт гоч лудшо оласе уремыш, пазарыш «лектеш». Йыван вате дене пырля «шортеш», пораныште ялыш йолын «толеш», Лавр дене пырля ончыч лийше событийыш «кусна». Тыге драмын  хронотопшо раш действий кышкар гыч лектеш, ешартыш увер полшымо дене «шарла».

Пьесыште уэш-пачаш каласыме муткылдышлам ончыктыман. Кори ватын ойлымыжо отрицательный зарядан. Тудын йылмыштыже йошкар шӱртӧ семын колымаш дене кылдалтше тема эрта. Произведений тӱҥалтыштак шешкыже ӱмбак тӱрлӧ семын пижеш: «колем ыле корнешыжак», «чыланат колем ыле», «ынде вуйжылан м, коеш» да молат.

Пьесысе герой-влакын образышт келгын почмо огыл. Тидын нерген шымлыше А.Иванов пеш чын палемден: «Писателю еще не хватало мастерства для глубокой худежественной разработки образов, индвидуализации речи персонажей, раскрытия социальных корней деспотизма и тирании в семье».

Кӱшнӧ лончылымо пьесе-влак драме кышкар радамыште шогат гын, «Инспектор» (1919) пьесым комедий кашакыш пуртыман. Писатель школышто айда-лийже туныктышым воштылтышыш луктеш. Самырык туныктышо инспекторым вуча, тидын шотышто пеш пуштылага, молан манаш гын, пашаже кугунак ок воране. Тыге инспектор олмеш вакшозам Матвей Ильичым, ужеш. Тудыжо школыш вучыдымын сомыл дене толын улмаш. У рольыш логалмыже тудым ӧрыктара гынат,  Матвей Ильич тыгай конфузым чытен лектеш, шкенжым шот дене куча, йоча-влакымат йодышт налеш, шинчымашыштым терга.

Драматург шкежат школ илышым сайн пален, ятыр туныктен, у илыш радамыште тунемме сомылын кӱлешлыкшым умылтарен шоегн. Тыге, оҥай илыш савыртыш гоч, комический ситуацийым кучылтын пьесыштыже туныктымо системыште типичный явленийым критиковатлен ончыктен.

 Чумыр налмаште А.Ф.Конаковын драматургийже шкешотан. Писатель возымаштыже марий калыкын духовный, нравственный да эстетике шижмашыжлан, ойыртемалтше тӱняужмашлан эҥерта. Тудо марий драматургийлан лирико-романтический тӱсым пурта. Арам огыл талантан возышын тӱҥалмыжым С.Чавайн, С.Никоаев, Н.Арбан, А. Волков, М.Рыбаков умбакыже шуен шогеныт да национальный драматургийым волгалтареныт.

(Ончыко. 2008. № 4. С. 180-190).

Кылвер-влак

Негыз

  1. Александр Конаков // Писатели Марий Эл: биобиблиограф. справочник. Йошкар-Ола: Мар. кн. изд-во, 2008. С. 334-335.
  2. Бояринова Г.Н.  А. Конаковын драматургийже: сылнылык ойыртем // Ончыко. 2008. № 4. С. 180-190.
  3. Иванов А. У илышлан мелын // Ончыко. 1987.  № 1. С. 86-88.
  4. Луков П. У туныктышо // Марий коммуна. 1967. 8 сент.
  5. Орай Д.Ф. Йошкар Пеледыш пайремым лукшо А.Ф. Конаковым пагалена // Марий ял. 1929. 16 июнь.
  6. Сергеев М.Т. Кӧ тугай Конак?  // Муреныт эрык мурым Йошкар-Ола, 1982. С. 73-82.
  7. Сергеев А. Почеламутымат возен // Марий коммуна. 1977. 18 окт.
  8. Юксерн В. Александр Конаков // Нигӧ ок мондалт, нимо ок мондалт. Йошкар-Ола, 1994. С. 141-166.