Пайдаланыше:Наташа Яшметова

Википедий — эрыкан энциклопедий гыч материал

Тоштыеҥ ой (миф, легенде да преданий-влак) – тиде тӱнян, айдемын, янлыкын кузе лиймыштым умылтарыше, калык илышыште але пӱртӱсыштӧ ожно лийше иктаж-могай кугу вашталтыш, лӱмлӧ патыр, уста да ушан еҥ-влак нерген акрет годсо ойлымаш-влак. Нуно сандалык кӧргыштӧ, пӱртӱсыштӧ лийше вашталтыш да мландӱмбалне айдемын, янлык, вольык да кушкыл-влакын шочмышт шотышто кугезе марий калыкын тӱняончалтышыжым умылтарат; ожно пӱртӱс да игече могай лийме нерген палдарат; калыкнан илыме верже да куснен коштмыжо, пошкудо калык-влак дене кылже, шочмо мландым аралымыж нерген каласкалат; тошто ор (крепость), ял да ола-влакын чоҥалтме жапышт да лӱмышт дене палымым ыштат; озанлык да культурын вияҥ толмо корныжым рашемдаш полшат.

Тоштыеҥ ойым погымо да шымлыме паша шукертак тӱҥалын. Эше XVII курым тӱҥалтыштак Адам Олеарий Озаҥ олаште марий толмач деч ожнак марийын книгаже лийме нерген легендым кӱчыкын возен налын. XVIII курымын 60-70 ийлаштыже эрвелмарий-влак коклаште Н.П. Рычков Сархандай, Кулсари, Атурай да Адай нерген тоштыеҥ ой-влакым возен налын.

XIX курымышто руш, вес йот элла гыч лӱмын толшо шанчызе-влак да марий калык кокгла гыч лекше сотемдарче-влак шочмо калыкнан легендыжым, преданийжым ятыр савыктен луктыныт. Тоштыеҥ ойым шымлымаште Иван Моляровын «Беседы к черемисам Кузнецовского прихода» (1873) пашаже, И.Н. Смирновын «Черемисы» (1889) историко-этнографический очеркше да молат пале кышам коденыт.

Тоштыеҥ ойым погымо да шымлыме паша XX курым тӱҥалтыште поснак вияҥын. Мутлан, 1910 ийлан лукмо «Марла календарьыште» «Кузе марий арака йӱаш да тамака шупшаш тунемын» лӱман тоштыеҥ ой савыкталтын. С.Г. Чавайнын Октябрь революций деч ончыч возымо «Чодыраште» да «Йыланда» ойлымашлаже, «Патыр-шамыч», «Кугезе кочай», «Кугу тумо» почеламутлаже пӱтынек марий легенде негызеш возымо улыт.

Совет власть жапыште калый ойпогын моло жанрже дене пырля тоштыеҥ ойымат ятыр чумырымо. 1920-1930 ийлаште тӱрлӧ экспедицийла дене В.М. Васильев, Т.Е. Евсеев, К.А. Четкарев, А.М. Бердников да молат леткын коштыныт. Мутлан, Киров областьысе марий-влак коклаште А.М. Бердников 97 тоштыеҥ ойым возен налын да 1939-1940 ийлаште посна книга дене савыктен лукташ ямдылен. Сборникын рукописьшым шымлызе Ленинград университетыш этнографий кафедрын профессоржо Д.К. Зелининлан аклаш пуэн колтен улмаш. Кумдан палыме шанчызе марий тоштыеҥ ой-влакым кӱкшын аклен да савыктен лукташ темлен. Тидын нерген тудо тыге возен: «Тӱрлӧ ялысе марий-влакын куснен кайымышт нерген тоштыеҥ ой-влак науко шотышто поснак кӱлешан улыт: нуно марий калыкын ожнысо историйжым палаш полшат». Но ала-могай амаллан кӧра книга лектын шуын огыл.

Погымо материал негызеш К.А. Четкарев тоштыеҥ ой-влакым шымлаш тӱҥалын да икмыняр пашам возен.

1950-1960 ийлаште марий-влакын илыме ятыр кундемлаш лӱмын фольклор экспедицийым эртарыме. 1965, 1968-1971 ийлаште икмыняр экспедицийым В.А. Акцорин вуйлатен. Ятыр вере лектын коштмо тӱжем утла тоштыеҥ ойым возен налаш йӧным ыштен. Чыла тиде сомылын ик сай лектышыже – В.А. Акцоринын «Тошто марий ой-влак» (1972) книгаже. Тушко автор тӱрлӧ жапыште: Октябрь революций деч ончыч руш, венгр, финн шанчызе да марий сотемдарче-влакын южо материалыштым, Совет власть жапыште газет ден журналлаште савыкталтше да тыгак 1960 да 1970 ийла тӱҥалтыште – погымо да савыктыме тоштыеҥ ой-влакым чумырен. Шымлызе ончылмутышто тоштыеҥ ой нерген умылымашым пуэн, тудын калыкнан илыш корныжын тӱрлӧ жапшым ончыктымыжым палемден.

Чумыр материалым ныл тӱшкалан ужашлыме:

  • Айдеме лийме нерген.
  • Мланде да сандалык лийме нерген.
  • Марий калыкынилыш корныж нерген .
  • Руш кугыжанышыш ушнымо жапысе илыш корно нерген.

Фольклорын посна жанржым ончыктышо тоштыеҥ ой терминым В.А. Акцорин «Тошто марий ой-влак» книгаштыже кучылтын. Шымлызе тыгай иктешлымашыш толмыжым тыге умылтарен: «Школышто туныктымо марла книга да литератур нерген возымо пашалаште тошто ойым «легенде» але «преданий» маныт. Каласыман, нунын коклаште кугу ойыртем уло. легенде пеш тошто жапыште шочын. Садлан тудын илыш сӱретше, образше йомаклан лишыл улыт. Преданийын тыгак йомак сынже уке. Тудо формо шотышто кызытсе калык ойлымаш деке лишыл. Тиде мут-влак марий йылмыш руш литератур гыч пуреныт. Тӱҥ шонымашышт дене нуно марий каклык коклаште кучылтмо тоштыеҥ ой мут деч нимо денат огыт ойыртемалт. Садлан ончыкыжым тиде мутым калык мут семын кучылташ тӱҥалына».

Шымлызе В.А. Акцорин «Прошлое марийского народа в его эпосе» книгаштыже вес вариантымат ончыкта: тошто илыш гыч; кугезе-влакын, коча-влакын ойышт; тошто марий шомак. Южгунам акер годсо миф-влак калык коклаште шоя, йомак лӱм дене шарленыт манын палемда».

Тыгак тиде жанрым ончыктышо тошто шомакым В.М. Васильев «Марий калыкын йомакше, ойлымашыже, туштыжо, тошто мутшо, мурыжо» (1931) книгаштыже кучылтын. Тушто автор, калык ойпогын жанр ойыртемжым шотыш налын, фольклор призведений-влакым икмыняр ужашлан шеледен. Ик ужашыжым «Тошто ойлымаш-влак» манын лӱмден да тушко легенде ден преданий-влакым пуртен.

Палемдыман, тоштыеҥ ой термин марий фольклористикыште научно огеш кучылталт. Амалже тушто: тиде термин денем марий фольклорын ятыр жанржым (калык прозым, тыгыже жанрымат) ончыкташ лиеш. Садлан, мифым, легендым, преданийым да тыгак калык ойлымашым посна жанр семын ончаш келшен толеш. Тыгай ойлуктыш икмыняр принциплан негызлалтеш. Тиде:

  • жап ойыртем (акрет годсо, ожнысо, шукерте огыл шочшо);
  • сюжет чумыр марий калыкын илышыжым авалтен сӱретлыше але посна вер-шӧр дене кылдалтше;
  • персонаж-влакын сынышт, койыш-шоктышышт (йомак сына нале проста герой-влак);
  • произведенийыште сӱретлыме событий-влак деке каласкалышын отношенийже.

Туге гынат нуным ойырымаште нелылыкат шижалтеш: легенде, преданий да эше, мутлан, калык ойлымашын функцийышт икгай: калык илышыште лийше кугу, ойыртемалтше событий-влакым сӱретлат. Тыгай кончыш жанр-влак кокласе чекым раш ончаш нелылыкым луктеш.

Тыге, тоштыеҥ ой шомак калык ойпогын посна жанржым огыл, а кум тӱрлӧ жанрым – мифым, легендым да преданийым – чумырен ончыктышо термин семын кучылташ келшыме. В.А. Акцоринын «Тошто марий ой-влак» книгашкыже чумырымо произведений-влакат тиде шонымашым пеҥгыдемдаш полшат: тушко марий калыкын мифше, легендыже да преданийже-влакым чумырымо.

Кажне тоштыеҥ ой – калыкын шкешотан сылнымут произведенийже. Тошто годсо нерген ойлымо годым калык тӱрлӧ образым, сылнештарыме йӧным кучылтеш, тудо жаплан шке акшым пуа да сай але осал шотышто шке шонымашыжым каласа. Мутлан, тоштыеҥ ойышто гыга тылзыш тул орва да ший карета дене марий ӱдырын кӱзымыжӧ («Шоктешӱдыр да вӱдварашӱдыр»), марий ӱдырамашын кавам шӱкалмыже («Кузе кава кӱшкӧ кӱзен»), апшатын Юмо олмеш шичмыж нерген («Кузе апшат Юмо олмеш шинчын») да т.м. ойлалтеш. Тоштыеҥ ойышто гына Юмын але тудын эргыжын ош имньым кушкыжын мландыш волымыжо («Кузе Юмо марий деке волен», «Юмын эрге») да Юмо ӱдырын («Кавасе ӱдыр», «Кава ӱдыр – кӱтӱчӧ») кава гыч вольык волтымыжо нерген ойлалтеш. Нуно чылан ала-могай ожнысо илыш-йӱла гыч лекше йомак шӱлышан сылне образ улыт манын шонаш лиеш.

Негыз[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]

  • Акцорин В.А. Прошлое марийского народа в его эпосе. Саров, 2000. С. 8.
  • Богатырь нерген марий калыкын преданийже-шамыч // Марий литератур. Литературно-критический статья-шамыч / А.А. Асылбаев да молат ямдыленыт. Йошкар-Ола, 1950. С. 3-20.
  • Марийские предания об Акпарсе // Труды МарНИИ. Вып. VII. Йошкар-Ола, 1955. С. 3-20.
  • Рычков Н.П. Журнал, или Дневные записки путешествия капитана Рычкова по разным провинциям Российского государства, 1769-1770 гг. / Н.П. Рычков. – СПб.: ИмпАН, 1770. С. 153-154.
  • Тошто марий ой-влак. / В.А. Акцорин чумырен. Йошкар-Ола: Кн. лукшо марий изд-во, 1972. С. 9.
  • Тоштыеҥ ой // Михайлов В.Т. Марий калык ойпого: Туныктымо пособий / Марий кугыжаныш ун-т; В.Т. Михайлов. Йошкар-Ола, 2011. С. 254-259.
  • Четкарев К.А. О марийских преданиях и легендах/ К.А. Четкарев // Ученые записки МарНИИСК. Вып. II. Вопросы истории, языка, литературы и фольклора мари. Йошкар-Ола, 1940. С. 150-179.