Чумбылат

Википедий — эрыкан энциклопедий гыч материал

Чумбылат (Лемдэ Курыккугыза, Курык ӱмбал керемет, Кугу еҥ, Курыккугыза) — марий он, шнуй талешке да тале сарзе-аралтыш. XII курымышто илен, шке калыкым тушман дечын арален.

Чумбылатын илыме верже Лемде эҥерын шола серыштыже, Кукарка деч латвич меҥге тораште верланен.

Илыме корно[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]

Чумбылат он ончыч Какшарыште (рушла Котельнич) илен. 1181 ийыште Какшарым новгородысо ушкуйник-влак налыныт, да Чумбылат Кукаркаш (кызыт Советск) куснен.

Латкокымшо курым тӱҥалтыште, Виче кундемысе кугезе марий мландште, Кукарка лӱман карманым чоҥен шогалтеныт. Калык Онжылан Чумбылат лӱман талешкым сайлен да моткоч кугун ӱшанен, пагален илен. Шочмо тукымжо дене ӱмырешлан чеверласаш жап толын шумеке, тудым курык серысе сылне вер-шӧреш тоеныт. Тукымжым арален кодаш тыршымыжлан, виян да чолга улмыжлан Оным калык шке юмыжлан шотлаш тӱҥалын. Неле жапыште кугезына-влак курыкыш толыныт да осал тушман деч пыдал налаш, порылыкым да тыныслыкым Курык Кугыза деч йодыныт. Кава деке нӧлталтше Шнуй курыкым тачат Ош Поро Кугу Юмо деке эн лишыл верлан шотлат.

« Потом Чумбылат руководил нападением на укрепленные центры ушкуйников Котельнич и Хлынов (кызыт Киров), в результате которой их стерли с лица земли. По этому поводу в православных церквях долгое время проходили богослужения два раза в год. Чумбылат прожил долгую жизнь. Перед смертью он завещал похоронить его на вершине горы на берегу реки Немда. По преданию, он завещал своему народу в случае большой беды прийти к его могиле и попросить помощи. И, как повествует народная молва, он помогал людям в трудное время. Но однажды нашёлся среди них негодяй, который решил проверить, встанет ли Чумбылат из могилы. Князь обиделся на неверующего и больше не вставал на помощь. Несмотря на это, народ продолжал ходить на гору молиться Ош Поро Кугу Юмо и Чумбылату, которого позже в молитвах стали называть Кугу Курык Кугыза (Царь Большой Горы). Марийцы верили, что Чумбылат помогает марийцам молиться, доносит их молитвы вышнему богу. По преданию он объединил марийцев, строил города, развивал ремёсла и искусства. Его принимали властелины Востока. При нём сложилась традиция богослужений марийской веры, жертвоприношений, он легендарный святой марийской религии.

»

Шарнымаш йӱла[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]

Тудын лӱмжӧ кумдан шарлен да ятыр марий-влак тудлан кумалыныт. Тыгодым тӱрлӧ семын лӱмденыт: Лемде Курык кугыза, Курык ӱмбал керемет, Кугу еҥ. А утларакше тудо Курык кугыза лӱм дене палыме. Чумбылат манме умылымаш — тиде курыклан кумалме йӱла. Тыгеракак йоҥгалтше лӱман он-влак моло калыкынат улмаш. Мутлан, тыгай курык Юмо-влак улыт: ИндийыштеШамбала, Кокла АзийыштеДжамбул, Мордва мландыште — Чампас да молат.

Чумбылат курыкым 1830 ий шыжым, марий-влак тетла шке Чумбылат Юмыштлан ынышт кумал манын, нуным танле тыныш савыраш шонен, Москосо митрополит Филаретын кӱштымыж почеш пудештарыме. Туге гынат Курык кугызалан калыкын ӱшанжым ӱштыл луктын кертме огыл.

Курыкысо Кугу кӱм пудештарымашын амалже XIX курымын 20-шо ийла мучаште марий-влак коклаште кӱсотышто кумалмаш моткоч кумдан шарлен. Мутлан, 1827 ийыште Чарла уезд, Морко кундемысе Варангыш ял воктене марий-влак кугу шыже кумалтышым эртареныт. Тушко 4 000 утла еҥ погынен. А ик ий гыч, 1828 ийыште, Шернур вел Купран кӱсотышко кумалаш 3 000 утла еҥ кумалаш толын. Тыштыже 134 тулолмо лийын, 99 тӱрлӧ вольык да куйыквусо дене 99 онаеҥ кумалын.

Чумбылатын курык (тушто тудын шӱгарже) — эн пагалыме марий калыкын шнуй верже. Чумбылат лӱмжым чыла марий калык пала. Кугу кумалтыш Чумбылат курыкышто 1993 ий гыч адак эртаралтыныт.

Тыгак ончо[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]

Негыз[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]

  • «26 вӱдшорМарий талешке кече» брошюр, 2003 ий, Валентин Колумб лӱмеш рӱдер-тоштер савыктен, чумырышо — Лайд Шемйэр.
  • Марий Талешке-влак. Валентин Колумб лӱмеш рӱдер-тоштер, Регион-влак кокласе "Марий ушем" мер организаций, Йошкар-Ола, 2009.
  • (Руш.) Марийский фольклор. Мифы, легенды, предания. Акцорин В. А. Йошкар-Ола, 1991.
  • (Руш.) Марийская мифология, Тойдыбекова Л. С. Йошкар-Ола, 2007.

Чумбылат нерген моло текст[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]

Чумбылат курык гыч фото-влак[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]