Частице

Википедий — эрыкан энциклопедий гыч материал

Частице - мутын але предложенийын значенийжым рашемдыше да грамматически рашемдыше да грамматический формым ыштыше служебный ойлымаш ужаш.

Частицын ойлымаш ужаш ойыртемже[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]

  • Шукышт огыт вашталт. Шöрымö частице-влак числа да лица дене вашталтыт.
  • Шукышт предложенийын членже огыт лий. Грамматический формым ыштыше частице-влак предложенийын член составыш пурат.

Таза енын илышыже весела, паша лектышыже кушно. Тиде предложенийымак изиш весемда: Вет таза енын илышыжат весела, паша лектышыжат кушно. Танастарен, ойыртемым муза. Шонымаш путынек аралалт кодеш. Но вет шомак тудым виянденрак каласаш полша. Кок мутышто -ат уло. Тудат нине шомак-влакым ойыренрак ойлаш йöным пуа. Вет ден – ат частице улыт. Нуно предложений ден посна мутлан ешартыш вийым пуат. «Тунемде, чылажымат умылен налде , у илышым ышташ огеш лий улмаш», - шонен, Сану ошкылеш. (М. Шкетан.) Улмаш частице составной эртыше жап формым ышта.


Частице[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]

Частицын ойлымаш ужаш ойыртемже[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]

  • 1)Частице-мутын але предложенийын значенийжым рашемдыше да грамматически рашемдыше да грамматический формым ыштыше служебный ойлымаш ужаш.
  • 2)Шукышт огыт вашталт. Шöрымö частице-влак числа да лица дене вашталтыт.
  • 3)Шукышт предложенийын членже огыт лий. Грамматический формым ыштыше частице-влак предложенийын член составыш пурат.
Таза енын илышыже весела, паша лектышыже кушно. Тиде предложенийымак  изиш весемда: Вет таза енын  илышыжат весела, паша лектышыжат кушно. Танастарен, ойыртемым муза. Шонымаш  путынек аралалт кодеш. Но вет шомак  тудым виянденрак  каласаш полша. Кок мутышто  -ат уло. Тудат нине шомак-влакым ойыренрак ойлаш йöным пуа. Вет ден – ат   частице улыт. Нуно предложений  ден посна мутлан  ешартыш вийым пуат.
«Тунемде, чылажымат умылен налде , у илышым ышташ огеш лий улмаш», - шонен, Сану ошкылеш. (М. Шкетан.) Улмаш частице составной эртыше жап формым ышта.



Частицын значенийже[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]

Значенийышт да кучылталтме ойыртемышт ден частице - влак кок тÿшкалан шелалтыт :

  • ойлымым тÿрлö могырым рашемдыше
  • грамматический формым ыштыше частице – влак.

Рашемдыше частице – влак шуко тÿрлö улыт.

  • ончыктышо : теве, тевыс, вот, уна;
  • ойырен палемдыше : веле, гына, гын, лач, лачак, иже, эртак, ятыр молат;
  • йодмо: мо, а, вара, мо вара, вет, туге вет, ала, гала, але, ала- мо, разве, неужели да молат
  • ушаныде ойлымо : чай, дыр, докан, ала-мо да молат;
  • танастарыме : чылт, чылтак, пуйто, ялт, ялтак;
  • таратыме: -я, -ян, тек, айда, айста, айдыза, ну, ну-ка;
  • вияндыше: -ат, -ак, -с, -ыс, веет, эсогыл, эре, э, эй, ну и, ятыр молат.
  Палемдымаш.

Лончылымо годым чылаштымат « рашемдыше частице» манмат сита, тыгыде тÿшкажым ойлыдеат кодаш лиеш.

Мутын, мут сочетанийын але предложенийын значенийжым рашемдыше : мо, а, вара, мо вара, чай, дыр, докан, веле, гына, эсогыл, але, лач, чылт, чын, шол, -я, -ян, -с, -ыс, -ат, -ак, лай, теве, вот, уна.

Грамматический формым ыштыше : ом, от, ок, огеш, она, ода, огыт, шым, шыч, ыш, ышна, ышда, ышт, ит, ида, ынже, ынем, ынет, ынеже, ынена, ынеда, ынешт да молат.

Грамматический формым ыштыше частице – влак кок тÿшкалан шелалтыт :

  • 1) шукыжо глаголын шöрымö формыжым ыштат, мутлан : ом кай, от кай, ок кай;
  • 2) ыле, улмаш частице – влак эртыше жапын составной формылажым ыштат, мутлан : лудеш ыле, лудеш улмаш, лудын ыле, лудын улмаш.

Шарналтыза : нине частице – влак глаголын могай наклонений ден жап формыжым ыштат? Могай шöрымö частице – влакым тыште каласыме огыл?

 Единственный числаште
  • 1) ом шым омыл - ынем
  • 2) от шыч отыл ит ынет
  • 3) ок ыш огыл ынже ынеж
 Множественный числаште
  • 1) она ышна онал - ынеда
  • 2) ода ышда одал ида ынена
  • 3) огыт ышт огытыл ынышт ынешт
  Частицым возен моштымаш
  • 1) -я, -ян, -ла, -лай частице – влак дефис гоч возалтыт :пуро-я, каласе-ян, толеш-ла, чевер-лай.
  • 2) -ат,-ак,-с, -ыс, -ше (-шо,-шо), -же (-жо,-жо) частице – влак пырля возалтыт : кызытат, тачат, тольыс, ойлышыс, пÿртÿсшö, кечыже.
  • 3) Молышт посна возалтыт, мутлан : ойла аман, толеш докан, кертеш вет, шып гына кая.
  Кышкар:Частицым лончылымаш
Лончылымо радам
  • 1) Ойлымаш ужаш.
  • 2) Морфологический ойыртем : а) значений тÿшка,
 б) вашталтдыме мут, в) шöрымö частицын наклоненийже, жапше, числаже ден    лицаже.
  • 3) Предложенийыште рольжо.

Тыге лончылыман Порым палыметым ит шылте. (Калыкмут.)